Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақталған, мол мұрасының бірі – ауыз әдебиетінің кіші жанрларында халықтардың дәстүрлі мәдениеті мен дүниетанымдық көзқарасы, философиялық ой-тұжырымдары жинақталған. Қазақ халық ауыз әдебиетінің кіші жанрларының бірінен саналатын мақал-мәтелдердің жанрлық және құрылымдық, көркемдік табиғатын қазіргі фольклортану ғылымының биіктерінен тану – бүгінгі күннің зәру мәселелерінің бірі болып қалады.

Әрине, бұл айтылғандардан қазақ мақал-мәтелдері зерттеусіз қалған жанр деген түсінік тумаса керек. Мәселе – мақал-мәтелдерге құрылымдық зерттеулер жүргізіп, қазіргі заманғы ғылым салалары қол жеткен машиналық талдау жасап, компьютерлік қорын құру қажет.

Біз мақал-мәтелдерді құрылымдық белгілеріне қарай жіктейтін болсақ, бұл жанрлардың табиғатына қатысты көптеген қасиеттерін танып, ашуға болар еді.

Құрылымдық тұрғыдан, мақал-мәтел дегеніміз – белгілі бір оқиғаның, өмірде кездесетін жағдайдың белгісі немесе көрінісі ретінде келіп, белгілі қалып немесе үлгі негізінде жасалады. Басқаша айтсақ, мақал-мәтелдерді топқа бөліп, жүйелеу үшін, олардың ортақ белгілері, атап айтсақ, ортақ тірек сөздері, ортақ синтаксистік құрылымы мен мағына бірлігі болу керек.Кіші жанрларды осылайша топтастыру олардың сыртқы белгілеріне қарай емес, объективті заңдылықтарға яғни барлық мақал-мәтелдердің ортақ белгілерін ажыратуға негізделетіндіктен, шын мәніндегі типологиялық зерттеулердің өзегі болып табылады.

Қазақ мақал-мәтелдеріне құрылымдық талдау жасау нәтижесінде, мақал-мәтелдерге ұқсас сөздердің оннан астам түрі анықталды. Олар: жұмбақ, мақал-мәтелдер, велеризм, алғыс, қарғыс, теріс бата мәнді мақалдар, наным-сенім, болжамдық мәнді мақалдар, түс жору, тыйым салу мәніндегі мақалдар.

Мақал-мәтелдерді негізгі тірек сөздері бойынша төмендегіше топтастыруға болады:

І.Негізгі тірек сөздердің мағынасы бір-біріне жақын сөздермен алмасып, ауысып отыруы. Мысалы, «болар бала», «адам болатын бала», «болатын елдің баласы», «кісі болар бала», «өсер елдің баласы», «өсетін бала» т.б. болып келуі. Сөзіміз дәлелді болу үшін мақал-мәтелдерден мысал келтіреміз.

Негізгі тірек сөз: болар бала, болар жігіт.

1.Адам болар жігіттің

Жары өзіне лайық.

Керуен бастар жігіттің,

Нары өзіне лайық

2.Ат болар тай саяққа үйір,

Адам болар бала қонаққа үйір.

3.Болар бала

Бесігінде бұлқынар,

Болар құлын

Желісінде жұлқынар.

Сондай-ақ, негізгі тірек сөз «жақын болсаң» түрінде келсе, оның орнына жұмсалатын мағыналас сөздер тобына мыналар жатады: «жолдас болсаң», «үйір болсаң», «жанассаң», «сөйлессең», «көрші болсаң», «жанына барсаң» т.б. Ал мақал-мәтелдер қатарына мысал келтірер болсақ:

Негізгі тірек сөз: жақын болсаң.

1.Ұстамен жақын болсаң, ұстарасын аларсың,

Мүттәйіммен жолдас болсаң, пәлесіне қаларсың.

2.Жаманмен жақын болсаң, кесірі жұғар,

Жақсымен жақын болсаң, несібі жұғар.

3.Ұрымен жақын болсаң, ұятқа қаларсың,

Қайықшымен жақын болсаң, дауыл күні кемесін суға саларсың.

ІІ. Негізгі тірек сөздерінің әр түрлі грамматикалық тұлғаларда алмасып, ауысып отыруы. Мәселен, «болар бала» деген тірек сөз тек ғана бір тұлғада емес, «болатын бала», «адам болатын бала» т.б. немесе «таниды» деген негізгі тірек сөз «танылар», «танисың», «танытар» т.б. грамматикалық тұлғаларда келе беруі мүмкін.

ІІІ. Негізгі тірек сөздердің құрамындағы сөздердің алмасып келуі. Мысалы, «жақсы әйел» деген тірек сөздегі «әйел» сөзінің орнына «жігіт», «адам, «қатын», «аға», «дос» сияқты адамға қатысты сөздермен ғана емес, сонымен бірге «сөз», «ат», «жер» деген адамға қатыссыз, абстракт ұғымдарды білдіретін сөздермен алмасып отырады.

Негізгі тірек сөз: жақсы жігіт, жақсы ене, келін, жақсы адам.

1.Жақсы енені жаман келін жер қылады,

   Жақсы келін жаман енені ел қылады.                                      

2.Жақсы жігіт досының қамын ойлайды,

   Жаман жігіт басының қамын ойлайды.

3.Жақсы адам қартайса,

   Жазулы қалған хатпен тең.

   Жаман адам қартайса,

   Бықсып жанған отпен тең,

ІІІ. Негізгі тірек сөз бойынша, құрылымы ұқсас мақал-мәтелдердің бірге топтастырылуы. Мысалы, «қорыққан» негізгі тірек сөзі бойынша мақал-мәтелдерді төмендегіше топтауға болады.

1.Жаз жыланнан қорыққан

Ала арқаннан аттамайды.

2.Жантақтан қорыққан егін екпес.

3.Тиірменде туған тышқан

Найзағайдың гүрілінен қорықпас.

4.Байынан қорықпаған, баласынан қорқады.

IV. Негізгі тірек сөзі әр түрлі позицияда (сөз басында, ортасында, соңында) келуі мүмкін. Мысалы, «жаман» сөзінің әр түрлі вариантта келуіне мысал келтіреміз.

І.Сөз басында

1.Жаман мерген теке атқан   жеріне үш барады.

2.Жаман қойшы қойының жүнін тікенге береді,

Жақсы қойшы дүкенге береді.

ІІ.Сөз ортасында

1.Еркектің жаманы қатынын жамандар,

Елдің жаманы батырын жамандар.

2.Ит жаманы түз қорыр,

Жігіт жаманы қыз қорыр.

ІІІ.Сөз аяғында

1.Аттың сүріншегі,

Жігіттің еріншегі жаман.

2.Ауруда-шаншу жаман,

Сөзде-қаңқу жаман.

Қысқасы, мақал-мәтелдерді құрылымдық жақтан талдаудың нәтижесінде халық даналығының жаңа сипаттағы қасиеттері ашылары сөзсіз. Бұл ретте мақал-мәтелдерге нені жатқызу керек, олардың ерекше белгілері мен сипаты қандай болады, оларға машиналық талдау жасау, компьютерлік тілге түсірілген түрлі жинақтар мен сөздіктерді орынды пайдалану, қазіргі жаңа технология ғасырында жаңаша оқытудың үлгісі болып табылады.

Т.Төрткүлбаева

Қарақалпақ поэзиясына ХХ әсирдиң 50-жылы «Туўған жер» деген қосығы менен кирип келген шайыр Ә.Тәжимуратов 1957-жылы «Парахатшылық кептерлери», 1967-жылы «Зарлық ҳәм Барлық», 1976-жылы «Айдынлар», 1983-жылы «Саўға» деген қосықлар ҳәм поэмалар топламларын жәриялады. Шайырдың «Саўға» топламына кирген қосық, поэма, ертек-поэмалары рус тилине аўдарылып, 1988-жылы «Дар» деген ат пенен «Қарақалпақстан» баспасында өз алдына рус тилинде китап болып басылып шықты. 

Ә.Тәжимуратов поэзиясы идеялық-тематикалық жақтан жүдә кең, туўылған жер, ана Ўатан, халық, тәбият, тынышлық, дослық, муҳаббат, дидактикалық, философиялық ҳәм т.б. темадағы қосықлар шайыр дөретиўшилигиниң тийкарын қурайды. Лекин шайыр қайсы теманы жырламасын  «шайыр болыў шәрт емес, азамат болыў ўазыйпаң» деген идеяға садық болып  қалады,  бул идея шайырдың «Өтиниш» қосығында айқын сәўлелениўин табады.

Шайыр шайыр болып, шайырман десин,

Тыңлаўшысы тыңлап, қайылман десин,

Гәпти аўыр алмай, есиңде сақла,

Сөзиңди өлшеп айт, өзиңди бақла,

Қәне, ислериңе қайыл қалайық,

Алды менен азамат бол, ылайық!

Шайыр Ә.Тәжимуратовтың поэзиясында ана  Ўатан темасын жырлаўға айрықша итибар қаратылады, әсиресе, шайырдың «киши ўатанына», яғный Арал теңизи  жағалаўлары менен Мойнаққа болған иззет-ҳүрмети өз алдына десек қәтелеспеймиз. Усы тема шайырдың «Ассалам», «Ақ қуў», «Шағала», «Мулайым Арал», «Асаў Арал», «Революцияшыл Арал», «Сен болмасаң Аралым», «Аралдың толқынлары»  қосықларында сәўлеленеди.  Бул тема раўажлана келе  «Айдынлар», «Гөззал» қосықларында муҳаббат темасы менен де ушласып кетеди. «Айдынлар» балық аўлаўға кеткен ярын сағынған қыздың қосығы ғана болып қалмастан, туўған елге болған сағынышты да жеткерип бере алады, сол ушын болса керек туўған елинен алысларда жүрген жерлеслеримиздиң өз ўатанына болған сағынышын сәўлелендириўши қосық сыпатында «Айдынлар» қосығы халық арасында жүдә кең тарқалып, ҳәттеки жаслардың гимни дәрежесине де көтерилген. «Айдынлар» қосығының лирикалық қаҳарманы, яғный ярын күткен қыздың образы бәршемизге жүдә жақсы таныс, оны көз алдымызға елеслете аламыз, шайыр усы қыздың сүйген ярының образына да дыққат аўдарып, «Гөззал» ямаса балықшы жигит қосығын  дөретеди.

Балық туттық Арал теңиз ишинде,

Сен турасаң гүл-гүл жайнап есимде,

Әйне бүгин толған айдың кешинде,

Асығаман саған жеткенше гөззал.

 

 

Гөззаллар ишинде өзиңсең жаным,

Өзиңсең тербелткен жүрегим тарын,

Муҳаббатым сенсең, сен аҳыў-зарым,

Асығаман саған жеткенше гөззал.

 

Бул қосық «Айдынлар» қосығына жуўап сыпатында жазылғандай көринеди. Шайыр Ә.Тәжимуратов «Айдынлар» қосығын 1969-жылы сентябрь айында дөреткен болса, «Гөззал» қосығын сол жылы октябрь айында жазады. Демек, бул еки қосықты бир система, бири екиншисин толықтыратуғын шығармалар сыпатында таллаў арқалы муҳаббаттың шырайлы картинасы, яғный теңиз жағасында ярын сағынышлы күткен гөззал қыз ҳәм оған жеткенше асығып   киятырған ашық жигит көз алдыңа елеслейди,  усы жерде Әжинияз дөреткен «Гөззаллар» деген қосығын оқый отырып, Әжинияз дәўиринде жасаған қарақалпақ қызларының портретин сызыў мүмкин деген художниклердиң пикирлери есимизге келеди, сондай-ақ, рус жазыўшысы А.Гринниң «Алые паруса» деген повестиниң қаҳарманы Ассольдиң теңиз жағасында «қызыл желкомлы» үлкен кемеде келетуғын шахзадасын  күтиў картинасы есимизге түседи. Әлбетте, бундай көринисти қосық арқалы жеткерип бериў шайырдың шеберлигин көрсетеди.

Шайыр Ә.Тәжимуратов «Сен сулыў» деген қосығында дүнья гөззаллығының неде екенлигин түсинбекши болады, сол ушын лирикалық қаҳарман:      Сулыў өзи-қай жер екен?         

             Ким екен?

                       Кайсы бири:   

                      -Мен сулыўман!-дер екен?- деп ҳақыйқатлықты излейди.

Бул сораўға жуўап излеген лирикалық қаҳарман дәслеп ана тәбият, яғный шайыр ушын ең жақын болған, оның туўған жери Арал теңизи гөззал, Үстирттен  шаўып келип Аралдан суў ишкен марал сулыў деп жанлы тәбияттың сулыўлығын тәрийплей келе, төрт мәўсимниң алмасыўы, ҳәр бир мәўсимниң өзиниң орны, өзиниң шырайы бар екенлигин жырлайды. Бул пикирди   мына қатарлар тастыйықлайды:

 «Жыл ишинде бәҳәр сулыў, жаз сулыў», яки

 

Жыл ишинде ақ қыраўлы қыс сулыў,

Көрер көзге иштен гөре тыс сулыў,

Шайырының йош-илҳамын шалқытқан,

Бәринен де мол қырманлы гүз сулыў.

 

Лирикалық қаҳарманның ойлары «мийнет палы татлы» деген идея менен ушласып, инсан мийнетиниң күши менен пайда болған ҳәм оны дөреткен батырды, келешек әўлады ушын нур болып, урпағына ақыл-нәсияты менен күш-қуўат бағышлаған ақсақаллы атаны сулыў деген пикирге келип, адамды инсан дәрежесине көтериўши мийнетти жырлайды.

Пахта сулыў, салы сулыў ырғалған,

Батыр сулыў халық аўзында жыр болған.

Сулыў,-дейди, ақ сақаллы ғаррыны,

Әўладына өшпейтуғын нур болған.

 

Шайырдың «Аққан дәрья елдиң бахты қусайды» деген қатарлары да бийкарға пайда болмаған, ол өзи ушын, халқы ушын қәдирли болған Арал теңизиниң жағдайы туўралы алдыннан-ақ қайғырған, Арал менен байланыслы болған экологиялық кризисти де көре билген, сол ушын ел бахты дәрья менен байланыстырылады. Ал «Ел кереги нурлы жақты қусайды» деген қатарлары арқалы болса, ата-бабаларымыз әсирлер даўамында әрман еткен, бүгинги күни биз ийе болған елимиздиң ғәрезсизлиги менен байланыслы «нурлы жақты» болса керек. Соның менен бирге  шайыр «Тынбай соққан жүрек сулыў қусайды» деген қатарлары арқалы перзентлеринде даўамын табатуғын, ата-бабаларының жақсы ислерине, идеяларына садық болатуғын жүреги тынбай соғыўшы инсанды улығлайды, шайыр инсан тиришилиги ҳаққында ой жуўыртып, кешеги күни өткен ата-бабаларымыздың ислеген мийнетлери, хызметлери, идеялары бүгинги күни үйренилип, даўамланып атырған болса, келешекте бул ислер бүгинги жаслар тәрепинен  раўажландырылып, жер бетиндеги тиришилик тынбай соғатуғын жүрек сыяқлы мәңгилик болып қалады.

Шайырдың усы қосығының ең соңғы куплети «Жер қайысқан бағ-бақшалы ел сулыў» деген қатарлар менен басланып, инсан ушын туўылған ели қәдирли делинген болса, «Ели ушын хызмет еткен ер сулыў» деген қатарларында Бердақ шайырдың «Жигит болсаң арысландай туўылған, Хызмет еткил удайына халық ушын» деген дидактикалық идеясын раўажландырып,  ели ушын хызмет еткен инсанның гөззаллығын көре билип, және бир мәртебе «азамат болыў ўазыйпаң» деген идеяны тәкирарлайды.

Косық жүдә оригинал түрде жуўмақланады:

«Жас бөбекти ҳәййиў айтып жубатқан,

О, анажан, бәринен де сен сулыў!»

Шынында да, ҳәр қандай гөззаллық, сулыўлық инсан тәрепинен дөретилетуғын болса, ол инсанды дүньяға келтириўши ҳәм тәрбиялаўшы ана екенлиги даўсыз! Демек, лирикалық қаҳарман өзи излеген ҳақыйқатлықты табады, дүньяда бәринен де ана сулыў деген жуўмақ жасайды, бул шайырдың аналарға берген баҳасы, аналарға арнаған гимни деп ойлаймыз.

Жуўмақластырып айтқанда, шайыр Ә.Тәжимуратов ХХ әсир қарақалпақ поэзиясында өз   орнына, өз ҳаўазына ийе талант ийеси болып табылады.                                         

 

ф.и.к. Э.Ешниязова

Соңғы жыллары ғәрезсизлик шарапатында ҳәм мухаддес динимиз ислам аҳидаларының тәсирлеринен, жақсылық ҳаққында көбирек айтыла баслады. Әдебиятымызда жақсы үлги аларлықтай образлар пайда болып, телекөрсетиўде «Жақсылық» темасы ашылып жақсы ҳәрекетлерди, қайырлы ислерди пропогандалаў жолға қойылып атыр. Бул умтылыўлар  бизиң арамызда жақсылық түсинигиниң терең философиялық, жәмийетлик ҳәм әдеп-икрамлық мәнисин тереңрек түсиниўди ортаға шығарды.

Биз ата-бабаларымыздың ҳәўесиндей, жақсы болыўға ҳәрекет етемиз ҳәм жақсы болыўды, қудадан тилеймиз. Соның ушын перзентлеримизди Жақсым, Жақсыбай, Жақсымурат, Жақсылық, Жақсыбийке, деп атаймыз. Балаларымызға ҳәр сапар «Жақсы бол», «Жақсы жүр» деп нәсият беремиз. Бир-биримиз бенен «жақсы» деп қайырласамыз. Билимдеги үлгериўде, хызметтеги сынаўларда «жақсы» деп баҳалаймыз.

Жақсылық ҳаққында ең әййемги философиялық көз-қарасты Зардуштийлик дининен тапса болады. Онда жақсылық қудайы Ахрумазда, жаманлық қудайы Ахриманның адамзатқа болган жаманлығын қайтара бара, бенделеринен «Жақсы сөз, жақсы нийет, жақсы исти» қәдирлеўди талап етеди.

«Жақсының» әҳмийетин терең түсинген уллы бабамыз Бердақ «Жақсырақ» деген көлемли шығарма жазып халықты жақсылыққа үйреткен. Бул қосық қатарларындағы

«Киндиктен қан тамып, туўған жер ушын,

Өлип кеткениңше хызмет жақсырақ,

………………………………………

Жаў бағынып еки қолын қаўсырса,

Көзди алартқаннан иззет жақсырақ.

……………………………………….

Дизеңди сызлатып мийнетин шегип,

Жеген бир загараң палдан жақсырақ» деген ҳәм сол сыяқлы нәсихатлары халыққа  «жақсылық» мәселесин түсиндириўге тийкар болды десе, көп болмайды.

Жақсылық кең қырлы, көлемли түсиник. Ол адамның қалыс ҳәрекетинде көринетуғын меҳрибанлық, сақыйлық, қайырлылықта, билинетуғын әдеп-икрамлық көлеминдеги шырайлы ҳәм мәртлик ҳәдийсе.

Жақсылықтың инсаний әҳмийети адамға күшли руўхый мәдет бағышлайды. Адамды, қолынан ис келетуғын социаллық шахсқа айландырады. Бахытқа қарай жетелеп оны кәмилликке апаратуғын ең жоқары қәдирият болып есапланады.

Уллы бабамыз Беруний «Ҳәмме журтласларға жақсылық қылмақ керек. Имканияты болмаған жағдайда жақсы нийет ҳәм сөзбенен, ал, имканият болса әмелий ис пенен жақсылық қылыў зәрүр» деген еди.

Ал, ҳәзрети Наўайы «Ким жаманлық қылмаса, қылғаны оның жақсылық» яғный жақсылық қыла алмаған екенсең, жаманлық қылмағаныңның өзи жақсылық деп үйреткен.

Философия тарийхында жақсылық объектине байланыслы түрлише талқылар ушрасады. Жақсылықты ҳәрким қылыўы керек деген жантасыў менен бир қатарда, жақсылықты ҳәммеге қылыў керек деген идеяда алға шығады. Соның ушын жақсылық адамларға әдеплик баҳа бериўде тийкарғы өлшемлердиң бири болып хызмет кылады. Әдеплик баҳа адамлардың сөзлерине қарап емес, ислерине қарап берилетуғын болғанлықтан, олардың искерлиги жәмийеттеги кисилерге байланыслы жақсылыққа қаратылғаныма ямаса жаманлыққа апарадыма, соған байланыслы жуўмақ шығарыўға тийкар болады. Демек жақсылық түсиниги, жаманлық түсиниги менен салыстырылып түсиндириледи. Сонлықтан Әжинияз бабамыз «Жақсы ҳәм жаманның сорасаң парқын, Аспан жер арасы, оннан көп жақын» десе Ҳәзирети Наўайы: «Жаманды өлимнен қутқарып қалсаңда, Жақсылықты билмейди» деп көрсетеди. Сондай-ақ даналар

«Жақсыға етсең жақсылық

Ҳәм айтады, ҳәм қайтады,

Жаманға етсең жақсылық

Ҳәм айтпайды, ҳәм қайтпайды» деп көрсетеди. Бул жақсылықтың антиподы жаманлықты түсиниў арқалы жақсылықтың қәдирин ҳәм қымбатын көрсетиўге қаратылған әдиўли нәсиятлар болып есапланады. Жақсылық ҳәмме ўақыт жаманлықтан қашып жүретуғынлықтан, жаманлықтың тәсирин қайтарыў ушын рахметли бабалар. «Жаманлық әйлегенге жақсылық қыл» деп үйретеди. Кимнен жаманлық көрсеңде, оған жақсылық қылсаң сен ақыллысаң, мәртсең деген нәсият Шығыс философиясында кең орын алған. Ол ҳаққында философлар мынадай ҳикаяны келтиреди. Әййемги заманда бир ҳүрметли адамның әўметли үш улы болыпты. Оларды әкеси алдына шакырып.

— Балаларым сизлерди сынамақшыман. Бир ай саяхатқа шығың. Халыққа пайдалы жақсы ислер ислең. Қайсыңыздың ислеген жақсылығыңыз уллы пәзийлет болып шықса, бармағымдағы жүдә қымбат, мына жүзикти беремен депти. Балалар бир айда айланып келгеннен кейин, үлкен баласынан уллы пәзийлетли не жақсылық қылдың деп сорапты. Ол: бир күни бағ арасынан өтип баратырсам жүдә қымбат баҳалы алмаз жатырған екен. Оны алып дәрҳал тийисли ҳәкимиятқа тапсырдым. Олар миннетдарлық билдирип қолыма мына тәғдирнаманы жазып берди ҳәм алмазды ийесине тапсырды депти.

Әкеси: Жүдә дурыс ис қылғансаң, ҳүждан ўазыйпасын атқарыпсаң. Себеби ол алмаз сениң жеке мүлкиң емесқой-депти.

Ортаншы баласы бир күни дәрья бойлап баратырсам бир бала суўда өлиў қәўпинде көринди. Өзимди суўға таслап баланы суўдан алып шығып өлим ҳалатынан қутқарып ата-анасының миннетдарлығын алдым. Өмирим қәўип астында болсада ислеген ҳәрекетим Сизиң сыйлықлаўыңызға ылайық шығар деп ойлайман депти.

Әкеси бәрекәлле балам. Сени қутлықлайман. Усы гөззал исиң арқалы қәлбиңниң қуўаныш пенен толғаның сезгениңниң өзи сыйлық емеспе?-депти.

Кейин кишкене баласы: Маған барҳа душпанлық көзи менен қарап бәле келтирип жүрген бир адам бар. Мен, оған ҳеш жаманлық етпеген болсамда ол изимнен жүреди. Ҳәтте мени өлтириў ушын пурсат күтеди. Кеше ол душпанымның жүдә бир бийик жар жағасында уйықлап жатырғанын көрдим. Егер ол бир жағынан екинши жағына уйқысырап аўдарылса, ямаса қаттырақ даўыс шыгарып оятылса жардан қулап түсиўи мүмкин еди. Мен сестимди шығармай әсте жүрип қасына барып, оны еплеп өзиме қарап тарта басладым. Әдеўир бери әкелип, оны қәўип-қәтерден қутқарғанымнан кейин рухым көтерилип, шадланып жолымды даўам еттим дегенде, әкеси сыйлығыңды алыўға сен ҳақылысаң. Себеби бул дүньяда ең уллы пәзийлет, жаманлыққа жақсылық етиўдур деп, қымбат баҳалы жүзигин баласының бармағына кийгизип, ақ патиясын берип дуўа қылыпты.

Басқаларға жақсылық етиўдеги мақсет, тек инсан болғанымыз ушын қалыс хызмет етиў. Жеке пайданы гөзлеп жақсылық етиў жарамайды. Басқа жолға түскен адамды пайдалы нәсиятлар менен туўры жолға салыў, мүшкил аўҳалда қалған адамды қыйыншылықтан қутқарыў, бир адамның билмеген нәрселерин оған билдириў ҳәм усыған уқсас ислердиң ҳәммеси жақсылық болады.

Бизде гейпаралардың жәрдемди жақсылық деп тиккелей түсиниўиде ойландыратуғын мәселе «Бир жәрдем берип жибериң», «ол жәрдем берди», «жәрдем беремен» деген сөзлер көплеп ушырасады. Әлбетте бунысыз жасаўда қыйын. Адам адамға жәрдем бериўи керек. Лекин жәрдемге үйрениўшилик адамға психологиялық тәрептен ҳәм руўхый тәрептенде пайдалы емес сыяқлы. Ол адамды ҳәлсиз, баққыманда болыўға, өзиниң қолынан келетуғын истеде басқаларға ийек атыўға үйретер екен.

Америкалылықлар «Сизге жәрдем керек пе?», «Сизге не нәрсе керек?» деп сорамас екен. Олар «Сизде ҳәммеси жайындама? деп кишипейилликте қатнасар екен. Бул саўалларда айтарлықтай парық болмасада, биринши жағдайда миннетдарлыққа әкелиўге қаратылса, екншиден кишипейиллик көринеди. Бунда ҳәрким өз мәселесин өзи шешип, жәрдемсиз, миннетсиз жасаўы абзал екенлиги көреди. Хақықатданда  Әжинияз бабамыз «Меннетли пал ашшы болар зәҳәрден» деп надурыс айтпағанлығы усындай қатнастан шыққан.

Улыўма алғанда жақсылық философиялық түсиник ретинде улыўма инсаныйлық әҳмийетке ийе қубылыс. Ол ҳәммеге үлги, ҳәммени қанаатландыратуғын ҳәммеге күш қуўат беретуғын өрнек: Ол ҳаққында мынадай ҳикая бар. Бир сақый адам жасаған қалада азық-аўқат қыткершилиги басланады. Сақый адам ҳәмме дәнлерин камбағалларға үлестирип, кейин өзиде дәнге мүтәж болып қалады. Адамлар оның үстинен күлип, өзиң мүтәж болып қалатугыныңды биле тура неге енди дәнлериңниң ҳәммесин үлестирип жибердиң дегенде, Сақый адам-халық аш болып турып, мен рәҳәтте жасасам инсапсызлық қылған боламан. Ашлық азабын халық пенен бирге тартыўды халық қайғысна қатнасыўды ҳүжданым буйырды. Мен ҳүжданым буйырғанын орынладым»,-депти.

Усындай жақсылықты ислеў бизиң тарийхымыздада көплеп ушрасады. Мысалы Шымбай қаласында қызыл империяның үстемлигинен басланған дәўринде Халмурат деген бай адам ашлық жылы Орынбордан бийдай әкелип оны қарызға халықты ашлықтан қутқарған, Көгине берген бийдайларының биразларынан кешкен, солай етип жақсылықтың үлгисин көрсеткенлигин халық елеге дейин айтады.

Улыўма философиялық көз қарастан қарағанда халық мәпи, Ўатанның гүллениўи, ел журт тынышлығы, параўанлығы жолындағы, пидайылық ислер, бунаяткарлық  идеялар, инциатививалар ҳақыйқат жақсылық деп қаралады. Айтайық исбилерменлер елде завод яки фабрика қурып, онда 100 адам жумыс пенен тәмийинлесе, улыўма 500 адамға жақсылық қылғаны болады. Буның мысалын аўыл хожалықтағы үлкен фермер хожалығы шөлкемлестирилип, халыққа жумыс орынларын пайда еткен азаматлардың искерлигиненде көриўге болады. Сондайақ- Өзбекстан қаҳарманы Алланияз Өтениязовтың қанша камбағалларға жай салып берип неше неше адамлардың алғысын алғанлығы жақсылықтың үлгиси деп қараса болады. Жақсылықтың түрлери көп, айтайық архитекторлар, қурлысшылар батыл болып қалған маҳбараларды тиклеп, оны қәдем жайларға айландырса, ямаса устазы шәкиртин өзиндей етип таярлап шығарып, «Шәкирти устаздан озса керекти» деген халықтың тапсырмасын орынласа, буларда жақсылық болып туйылады.

Демек жақсылық түсиниги ақылый потенциалға ийе характердеги салмақлы түсиник деп қараўға туўра келеди. Оның барлық мәнисин билиў адамның инсанға қарап бойлаўын тәмийинлейтуғын әҳмийетли шәрти болмағы лазым.

Дүньяда жақсылық пенен жаманлық жарысып жүргенликтен арамызда, елимизде, жақсылық көбейип, жаманлық кемейип бара берсе, бизиң мәнаўиятымызда бийиклик, турмысымызда парауанлық тезрек әмелге асады. Соның ушын ҳәммемиз жаманлықтан қашып, жақсылыққа жантасып, оны ардақлап, жаманлыққа напратланып барсақ, миллий идеямыздың мухаддес тапсырмасын орынлаймыз.

 

    Академик Ж. Базарбаев

Муҳаббат деп аталатуғын уллы сөздиң мазмуны ҳәм әҳмийетине тек жер жүзиндеги тиришилик дүньясы ғана қатнасып қоймайды, оған пүткил аспан әлеминдеги қубылыслардың барлығыда ғәрезли. Себеби әлемдеги үйлесиў-гармония нызамыда муҳаббат түсинигиниң бир қыры екенлигине ҳешким гүманланбайды. Муҳаббаттың мазмунындағы әлўан сырын, мың түрли мәнисин адам баласы өмиринше түсиниўге тырысқаны менен, елеге дейин бир тәреплеме түсиниктен узақлап кеткен емес. Сонлықтан белгили данышпан Тириқурал былай деген.

Муҳаббат билимдур

Сырларын уқтым

Сондада билгеннен

Билмегеним көп дым.

Мухаббат адамлар ортасындағы «сүйги», «сүйиў», «жақсы көриў». «меҳирбанлык», «әлпешлеў» сыяқлы руўхый сыйлық болған, ең жокары пәзийлетлер муҳаббат пенен байланыслы. Инсанға муҳаббат, Ўатанға муҳаббат, ата-анаға муҳаббат, перзентке муҳаббат, қостарға муҳаббат, кәсипке муҳаббат, басқада муҳаббаттың көринислери адамды гүллендиреди ҳәм инсанға динке береди.

Муҳаббат адамның руўхый дүньясына тийисли болып, оны гейде әдеплиликтиң төреси депте атайды. Себеби инсан өзиниң ким екенлигин муҳаббатта көрсетеди. Мухаббатсыз адам ҳақыйқый тулға, яки шайыр, оқытыўшы, пидакер, ўатанпаруар бола алмайды. Шын мухаббат инсанның нағыз бахытлы болыўының кепили, қуўатының дәреги. Сонлықтан белгили данышпан В.Шекспир: «Муҳаббат күшли нәрсе. Дүньяда оның қәҳәрине душар болыўдан артык мүсийбет ҳәм оған хызмет етип рәҳәтлениўден көре абзал бахыт жоқ» деген еди.

Демек мухаббет адам баласындағы дослы3ты4 ҳәм таты7лы3ты4, 86рметти4 ҳәм унатыўдың, үнлесиў ҳәм үйлесиўдиң е4 б1лент шыңы.

Ертедеги ҳиндлердиң Трактатының биреўинде мынадай делинген: «Адамның бир-бирине ҳәўесин келтиретуғын үш дәрек бар: Оның жанының сулыўлығы, яғный ҳақ кеўиллилиги, оның ақыл парасаты, оның сын-сынбаты. Жанның сулыўлығы оған деген дослықты, ақыл парасаты оған деген ҳүрметти, сын-сынбаты оған деген ышқыны пайда етеди. Усы үш нәрсе қосылып адамның ҳәўесин келтиретуғын мухаббатты пайда етеди:

«Бир әжайып от бар жердиң жүзинде

Қупия күш бар деседи оның өзинде,

Ышқы муҳаббат дер ол оттың атын,

Сенде сынап көргенсеңди қуўатын.

Бай, жарлыма, кимлигине қарамас,

Қайсы аўылдың қызысаң деп сорамас,

Аяғына сени жығар муҳаббат» (И. Юсупов)

Мине, усы мухаббат адам өмириниң уллы жарасығы. Адамды гүллендириўши түрлендириўши руўхландырыўшы жан ҳалаты. Муҳаббат пенен адамның барлық турмысында байланыслы болған, адамның ишки дүньясының илаҳий, руўхый сезимлери. Себеби, адам биреўди сүйгегенлигинен яки биреўдиң сүйетуғынлығын сезгенликтен ямаса биреў сүйип-қалар-аў деп үмитленгенликтен ғайрат салып ислейди, жарасымлыққа умтылып жасайды, ҳәўижленеди, түрленеди, йошланады. Онысыз ҳәмме нәрсе 5өи, кеўилсиз зеригерликте көринеди. Сонлықтан данышпан Абай «Мухаббатсыз дүнья бос» деген еди.

Сондай-ақ мухаббат екинши адам ушын жасаў. Екинши адамның қуўанышына да, қайғысынада ортақ болыў. Жекке өзиниң иске асыра алмайтуғын, мақсетке жетиўдеги қыйыншылықлар менен гүресте аўыр жүкти бирге қолласыў болып туйылады. Сонлықтан белгили орыс жазыўшысы Л.Н.Толстой: «Сүйиў деген өз сүйгениниң өмири менен жасаў деген сөз. Ҳақыйқый қуштар бир-бири ушын қурбан болыўға тайын дәрежеге барған, мухаббат, бөлип болмайтуғын бир тутас бирликли ерли-зайыплыларды қурайды»-деген еди. Олай болса мухаббат еки адамның бир адамға айланыўы, «еки жарты бир пүтин» болыўы. Жиптиң еки тининдай бирге есилиўи дегенниңде мәниси усында. Оны шайырлар былай көрсетеди.

«Бир дуўтардың еки тары,

Бири сенсен, бири мен,

Бир алманың еки жүзи,

Бири сенсен, бири мен».   Е.Вохидов 

«Егер-сен эгоист болсаң, онда сен шаңарақ қурмай-ақ қойсаңда болады, -бахытлы мухаббаттың мәниси сонда, ол өзинен бере алады. Эгоист тек өзине алыўды ойлай береди. Солай етип, ол мухаббаттың барлық гөззаллығын зәҳәрлейди» дейди даналар..

«Адам ҳайўан да емес, периштеде емес. Оның сүйиспеншилиги ҳайўанларша, ямаса платоншада болмайды, адамларша болыўы керек» деген еди Белинский. Демек, адамдағы мухаббат жынысый ышқы менен байланыслы болған социаллық қубылыс. Бирақ мухаббатты тек жынысый жақтан қанаатланыўшылық деп қараўға болмайды. Ол сезим, көп қуўаныш әкелиўши сезим, ол көз-қараста жақынлық, бир мақсетке умтылыўшылық пенен, улыўма иске бирге күш салыў менен гөззал. Демек, ҳақыйқый мухаббат дослықтан шығады. Егер ышқы дослық пенен беккемленбесе, онда кеўил бостанында көз жарған мухаббат уркан атпайды ҳәм оның 6стине оған ақыл парасат, ҳүрмет қосылмаса, ол тезден ғайып болады. Демек, шын дослықсыз адам бир биреўдиң жақсы ҳәм жаман тәреплерин, дүнья танымын, турмысты түсиниў дәрежесин билмей турып, турақлы ҳәм терең мухаббатқа ийе болыўы, яғный беккем саў, бахытлы шаңарақ қурыўы мүмкин емес.

Муҳаббаттың тартым күши пәтли ҳәм қуўанышлы. Ол бир таманнан адамға ләззет бағышлаўы менен жағымлы, екинши таманнан өзиниң сырлылығы менен қорқынышлы. Мухаббат интимлиги менен қәстерли, билдирмей келип, бүлдирип кетиўи менен қәўипли. Бул ҳалатларды И.Юсупов былай көрсетеди:

 

«Жулдызлардан сорап сени

Ескен желге жалынаман,

Журтқа сениң кимлигиңди

Айталмасам не қыламан».

Мухаббат таң қаларлық әжайыпларды дөретеди. Адамзаттың тарийхын мәденияттың ҳәм мухаббаттың тарийхы деўге болады. Биринши художниктиң қәлемин жондырған, биринши шайырдың кеўлине йош берип, қосық жаздырған усы мухаббат. Тарийхта әжайып шығармалардың авторлары өзлеринин ең күшли дөретпелерин мухаббат сезиминиң тәсиринде жазған. Әжайып компазитор Глинканың «Руслан ҳәм Людмила» операсы, Екатерина Кернге мухаббатынан дөреген. Степан Цвейгтин «бир ақшамның данасы» деп атаған Руже де Миль деген жас капитан бир гөззалға жолығып оған сүйкимли болғанлығы сонша, 1792-жыл 25-апрельден 26-апрельге қараған түнде үлкен руўхланыўшылық пенен Рейн армиясы ушын марш қосығының сөзин ҳәм музикасын жазған. Ол елеге дейин жасап ҳәм айтылып киятырған «Марсельеза» екен.

Белгили илимпаз Сеченов «Бас мийиниң рефлекси» деген даналық шығармасын қалынлығы-Мария Александровнаға мухаббатының күшейген уақтында жазған. Белгили Гете өзиниң 74 жасында он тоғызға шыққан Ульрикаға ашық болып, «Мариенбадлық элегия» циклиндеги әжайып қосықларын дөреткен. Ибрайым Юсуповтың «Ғазлардың қанатында», «Айталмасам не қыламан», «Пәлекли қоста түнеў» шырайлы қосықларыда сондай себептен дөреген.

Әлбетте, ҳәмме адам бундай әжайып нәрселерди дөрете алмаўы мүмкин. Бирақ адам мухаббатта бахытлы, ғайратлы ҳәм қуўатлы. Мысалы, қустың ушыў ушын жаратылғаны сыяқлы, адам бахыт ушын жаратылған. Демек, бахытлы мухаббат адамның жаратылыстағы тәбийий келбети ҳәм арзыўы ҳәм уазыйпасы. Егер олай болмаса адамның да, дүньяның да сыйқы-сыяғы қалмас еди. Себеби, мухаббат ҳәмме адамгершиликтиң, пәкликтиң ҳәм ғамхорлықтың, әжайыптың, қәстерлеўшиликтиң, ҳақ кеўиллиликтиң, жыллы жүзлиликтиң ийеси. Сонлықтын да оны өмирдиң мәнги жолдасы деп айтыўға да болады.

Демек, адамдағы ҳақыйқат адамгершиликти жоқары баҳалаған адам ҳеш бир нәрсеге берилмей, тек мухаббат сезиминиң тийкарында өз зайыбын таңлайды жүреги сүймеген, ишки дүньясын толық түсинбеген адам менен өмирликке жолдас болыўға тәўекел етпейди. Ҳақыйқый мухаббатты хызмет орны менен, ақшақа қызықтырыўшылық пенен, лаўазымлы абройы менен ийелеп алыў мүмкин емес.

Улыўма айтқанда адамзат тарийхы мухаббат қуўаты. Ҳәр бир әўлад мухаббатын өзине тән өмириниң көрки ҳәм жарасығы кылып алып, ҳешкимге усамайтуғын өз жолын табады. Себеби мухаббат өмирди жаңартыўшы, байытыўшы, алға бағдарлаўшы әдиўли қуўат сыяқлы дәлилленеди.

Шын мухаббат жүрек ҳәмири, ол өзинше бир сырлы динке, лапылдап қызып турған от. Оның ураны мәртлик, өзин қурбан қылыў, қорқақлық, тайсалақлаўшылық еки жүзлилик оның душпаны.

 

 Академик Ж.Базарбаев.

Қарақалпақ ертеклериниң ишинде кеңнен тарқалған, ертеклик ўақыяны шийеленистирип, қызықлы етип әңгимелейтуғын ертеклердиң бир түрин қыялый ертеклер қурайды.

            Ертеклер бир ғана дауирдин жемиси болып калмастан, әсирлер бойы халыктың турмысы менен бирге жасап, халық аўызында үзликсиз айтылып, биреўден биреўге, атадан балаға өтиў менен бизин заманымызға  келип жеткен халық дөретпеси.

            Кыялый ертеклер өзлериниң дөрелиўи жағынан кутә ерте заманларда еске тусиреди. Адамлар тәбияттын жасырын сырелерын аклы турде сезе билмей, хайуанат донысынде болмаса тәбияттегы зейлык кубылысларда кандейды бир тәбияттан тыс куш бар деген сыяклы тусиниклери, исенимлери ертеклердин усы туринде елес береди. Бул ертеклерде толып атыран адим тиришилиги ушын жаксы нарселерди кыял менен жасап, өзлеринин мапин жаратады. Моминлык, парахатшылык, дослык киби халыктын омир бойы куткен арманлары болганлыктын кыялый ертеклердын  бас кахарманлары да усылар ушын гуреседи, жанын пида етеды.

            М.Горький ертеклердеги усындай халыктын ушкыр кыяллары менен армонларынын коринислерин айта келип былай деген еди: «Ертеклерде адамлар «ушатугын гилемде» хауада ушады, «тез жургиш етик пенен» журеди, жанлы хам жансыз суу буркип олини тирилтеди, бир тунде 6лкен сарайлар салып шыгады, улыума ертеклер менин алдымда жаксы турмысты арман еткен кандай да бир еркин, коркпайтугын куши бар баска да бир турмыска жол ашты»^к  

            Балалар тарбиясында кыялый ертеклердин тасыри огаде улкен. Кыялый ертеклер тийкарынан унамлы хам унамсыз образлар аркалы доретиледи. Кыялый ертеклерде унамсыз образлардын катарын жазыу патша, мастан кемпир, адам ушын кауип туудыратугын айдарха хам жыланлар, даулер, каракалпак  халык ертеклерде унамлы образларга пери кызлар, дау журек батыр жигитлер.

            Мысалы: Мастен кемпир ертеклерде гейде жалмауыз кемпир, мастан мама ретинде жауызлык касийетлери менен коркынышлы етип корсетеди. Онын ишки психологиясы кандай болса, сырткы формасы да соган сайкес етип жаратылады. Ертекте онын сырткы корниси былай деп характерленеди: «топпысы тозган, еки кулагы дизесинен озган», «Суйретилген шашы, калтыраган босы, тиркисленген аягы, колында иймек таягы, масаладай жанган кози, тап хайран калгандай ози» х.т.б. Маселен, «Уш кыз» деген ертекте мастен кемпир кызларды кууып изинен жеткенде олар «тогай бол» деп тарагын таслайды, тарак тогай болады.

            «Терен дунья бол» деп айнасын таслаганда айна дунья болады, сойтип мастен кемпирден кутылады.

            Кыялый ертеклердеги узактагыны  коре алатугын сыйкырлы айна, олини тирилтетугын караматлы камшы, сыйкырлы булаклар усылардын хаммеси де илим менен билимге жетисиудеги халыктын асирлер дауамындагы арман үмитлер менен тилеклер өзлеринин ойлаганларындай иске асканлыгын турмыстын тажирийбелеринен коринип тур.

Хазирги замандагы илимнин, техниканын корилмеген дарежеде оскен жаналыклары: радио, магнитафон, телефон, уялы телефонлар, телевизорлар, компьютерлер, самалет, космослык карабелер, суу асты кемелери х.т.б. Кудиретли техникалар булардын барлыгы халыктын нешемын жыллар куткен арман кыяллары еди.

Белгили жазыушы Чынгыс Айтматов жас оспиримлерди тарбиялауда халык ертеклерин кеннен колланыуды жуда орынлы деп есаплайды. «Бизин рауажланган илимий техникалык прогресс дауиримизде ертекке оншо кеуил болмейтугын болып кетти бирак бизлер ертеклердин оз турмысларымызда  кереги болмай калды деп тусинбеуимиз керек. Бул биз тарепимизден исленген акылсызлык  хам жауызлык ис болар еди. Ески тажирийбелерди бийкарлыуга болмайды. Ертек-бул адамзаттын алтын газийнеси хам бай тажирийбеси. Бизлер ертеклерди де тап отмиштин естелик имаратлары таклетли алпешлеп, кастерлеп саклауымыз керек».

            Ертек халкынын ушкыр кыяллары менен арзыу арманлары, жамийетлик рауажланыудын ишки карама-карсылыгын, тәбият пенен адамлар арасындагы катнасты рамантикалык, фольклорлык багдарда сууретлер беретугын ауыз-еки прозалык  дөретпе. Ертек айнала дуньяны, каракалпак халкынын тарийхын билиудин дореги болып гана коймастан, ол адамгершиликке тарбиялайды тәбиятка деген мухаббаты оларды, хам де балаларда улкенлерге хурмет, кишилерге иззет корсетиу улгилерин калиплестиреди. Балаларда ертек кахарманларынын ажайып ислерине елеклеуге талпыныушылык сезимлерин оятады.

Кыялый ертеклер тынлау балаларда еркин кызыгыушылык оятады. Олар сонын ала тагы баскада ертеклерди уйрениуге  хам окыуга тырысады хам таныс ертеклердин образлары аркалы  терен мазмунга ийе болган ертеклер жаратыу кабилетине ийе. Кыялый ертеклерди окыу аркалы балалар омирине кирип, оз орын табыуга жардем береди. Солай екен, балалар ертеклерди тусинип гана коймастан олар ертек кахарманларынын ойлары менен  жасап, олар хаккында пикир жургизип, өз бетинше еркин пикирлеу кабилетине ийе болыуы тийис.

Г. ЗАРЫМБЕТОВА

Атақлы халық шайыры ҳәм қыссаханы Аббаз Дабыл улы 1898 –жылы Шымбай уездиниң Көкөзек болыслығындағы Ақжағыс бойында Қара ой аўылында саўатлы шаңарақта дүньяға келеди. Аббаздың әкеси Дабыл ийшан дегенде саўатлы ахун адам болған, және де елде белгили дәрежеде аты-ҳаўаза шайыр деп аталған адам. Дабыл ийшанның Халўа, Қазына деген еки қызы да атақлы шайыр адамлар болған. Ал, Аббаз шайырдың туўылған ҳәм жасаған жери Қара ой деген жер қарақалпақларда жыраў, бақсы, қыссахан, шайырлар мәканы деп аталған жер.

Аббаз әкесиниң мешитинде оқып саўат ашады. Әкеси Дабыл ийшанның Қарақум ийшанның бас кәтиби болып  сайланыўына байланыслы үйи Қарақум ийшанға көшип барады.   

Аббаз да сол жерде Қарақум ийшан медиресесине барып оқыўға киреди. Қарақум ийшан медиресесин питкереди. Оның хожалығы көп жыллардан кейин аўылға қайтып көшип келеди, дийханшылық пенен шуғылланады.

1900-жыллардан баслап прогрессивлик Түркистан жәдидлериниң тәсирлери Қара ойдағы мешит, медиреселерде күшли болады. Олардың бас идеялары елди орта әсирлик анархистлик схалостикалық аҳўалдан шығарып пүткил дүньялық илим ҳәм мәдениятқа жетелеў болады. Керек десе Европа мәдениятынанда пайдаланыў мәселелерин елде көп, ҳүкитлейди. Бул ағымның Аббазға үлкен тәсири болады.

Усы дәўирлерде Аббаз, 1914-16-жыллары, Шымбайдағы Қазы Мәўлик шөлкемлестирген «Саўатлы қыссахан халық шайырларының мектебинде» тәрбияланады. Бул жерде ахун, уламаларының кеңеси бойынша елге, әсиресе Сыр бойындағы шарўа қазақларының арасында жәдидлик прогрессив идеяларды таратыў ушын ҳәм олар арасында ағартыўшылық жумысларын жүргизиў мақсетинде бир нешше моллалар менен бирге талай рет ағартыўшылық жумыслар апарған, бала оқытқан.

Аббаз 1917-1918-жыллары елде Совет ҳүкимети орнағанда Аббаз ескише  саўатлы болғаны ушын, оны бир нешше жыл ҳүкиметтиң жеринен, суўынан пайдаландырмай ҳуқықсыз етип қойған.

1930-жыллардағы Республикалық шөлкемлестирилген халық талантларының шайыршылықта ҳәм қыссаханлықтағы жеңимпазы. 1939-жылдан баслап СССР жазыўшылар аўқамының ағзасы. 1940-жылы «Қосықлар» атлы топламы басылып шықты. Соң 1947-жылы «Жеңислер йошы», 1959-жылы «алға», 1962-жылы «Қосықлар», 1965-жылы «Жүрекке жақын адамлар», 1966-жылы «Арнаўлар», 1968-жылы «Билимлен», 1973-жылы «Темир жол», 1976-жылы «Нәмәрт жигит неге дәркар», 1950-жылы «Баҳадыр» дәстаны, 1958-жылы I  томы, 1967-жыл II томы, 1972-жылы III томы баспадан шықты.

Аббаз шайыр өмир бойына халқына творчестволық жол менен минсиз хызмет етти. Буны ол өзимниң халқымның, елимниң, руўхый байлығына қосқан үлесим деп билдик.  Аббазды өзбек, қазақ, қарақалпақ жазыўшылары уллы устаз шайыр деп ҳүрметлейди.

1970-жылы қайтыс болды.

2) Аббаздың жәмийетлик, руўхыйлық ҳәм ғәрезсизлик идеялары

Аббаз жас ўақытларынан саўатлы, елдеги мәдений ағартыўшылық идеяларды таратыўшы жәмийетлик орталықта жасады. Аббаздың жасаған дәўири феодаллық пытыраңқылық жәмийет еди. Оның үстине ел патшалық Россиялық аўыр колониялық сиясатында  жасаған еди. Бирақ соған қарамастан, елдеги, халықтағы жоқары руўхыйлық  кейпи Аббазда  қай ўақ, бир ўақ халықтың ғәрезсизликке ерисетуғынлығына исеними мол болды.

Қарақалпақ халқы ХХ әсирде усындай қыйын жағдайларда жасап атырған бир дәўирде, бул елге прогрессив Түркстан жәдидлериниң халықты орта әсирлик схоластикалық жағдайлардан шығарып, үлкен илимли, билимли елге айландырыў, халықлардағы үлкен мәдениятқа жетелеў, керек десе, Европа мәдениятынан да  пайдаланыў шәрт деген идеялары Аббаз шайырды қуўандырды ҳәм исендирди.

Елдеги жәмийетлик қысым, соған қарамастан, халықтағы жоқары руўхыйлық күш барлығын көрип Аббаз шайыр оны тек қуўатлаў емес, ал оны елде үгит-нәсиятлаўға да күш салды. Елде ғәрезсизлик идеяларын жырлады. Аббаз халыққа қандай жәмийеттен қутылыў керек, қандай жәмийетти қуўатлаў керек екенлигин көрсетти. Сол себепли де Аббаз шайырдың бул жылларғы жазғаны «Өткен заман қайта айланып келерме?», «Қырға шыққанда» атлы шығармалары елге кеш таралды.

Қәлем алып енди бир сөз жазайын,

…Заманның түрлери бузық нәйлейин,

…Қудайым хор етпе ғәрип қулыңды,

Қамыс қөпир қылып жаман тарылтты,

Қайра-қайра басып жүрген жолыңды,

Парахат заманлар қайтип келерме?

                      («Өткен заман қайта айланып келерме?»)

Мен нәйлейин нәзик қолым байланды,

Яр жамалын көрмес болдым нәйлейин,

Бизлер жүрген бағдың иши байланды,

Жазып шығарайын иштен хәўирди,

Жигирма бир жасқа келген дәўирде.

                                 («Қырға шыққанда»)

Аббаз шайыр халқын ҳәр қандай жаман иллетлерден сақлаўға ҳәрекет етти. Мәселен: Елде Россияның колониялық сиясат жүргизип турған жәмийет қулады. Оның орнына ел алданып, бул рабочий, дийханлардың жәмийети болады деп бурынғыданда бетер зорлық сиясатын жүргизиўши Қызыл империя орналасып алды. Олар ҳаяллар теңлиги басланды деп ҳаял-қызлардың намысын аяққа басты. Бул сиясатқа да қарсы Аббаз халқының  жоқары руўхый жеңилмеслик күшин қаратты. Оның «Келинлер» атлы шығармасы усы дәўирлердиң сиясатын қаралады.

Аббаз шайыр елинде қандай жәмийет хүким сүрсе де халқындағы  ҳәмме дәўирлерде жоқары руўхыйлық күшлерди көрип отырып халқының ғәрезсизлик идеяларға садық халық екенлигине исенди.

 3) Аббаздың Ўатанды, инсанды, мийнеткешликти сүйиў идеялары

Өз өмириниң ҳәмме дәўирлеринде Аббаз елди, ўатанды улығлаў, инсанды улығлаў, инсанлардағы дослықты, бир-биреўге муҳаббатты оятыўдан дүньяда оннан артық бахыт болмаса керек деген идеяларды раўажландырды. Ўатанды ол ҳәр бир адамның мухаддес көзге тотыя жери, туўылып өскен мәканы деп ҳүрметлейди. Соның ушында оның ҳәмме нәрседен гөззал, ол инсанлар бахты ушын жаралған жер деп биледи, сол ушын шайырға оны жырлаўдан, оны тәриплеўден артық бахыт жоқ деген идеяларды раўажландырады. Ол Ўатан ҳаққындағы идеяларын ҳәмме шығармаларында жырлады. Соның ушында ол Ўатанды, клди шексиз сүйген, Ўатан мәнпәти ушын хызмет қылған, ҳәтте керек десе жанын Берген адамларды ол ҳақыйқый инсан деп билди. Елиниң халқының жақсы күнлерин көргенде:

Қарақалпақ елим еди,

Көп езилип шаршап еди,

Шөллеп қалған бир бағ еди,

Суўы жетти бул бағымның,

(«Өткен заман», 1927-ж)

-деп мақтаныш етти.

1941-жылы тыныш отырған елге немец фашист басқыншылары басып кирипти деп еситкенде Аббаз сөз устасы, халық шайыры сыпатында  шайыр Ўатанға тынышлық керек, сонда адамлар еркин шадлы пәраўан жасайды деп биледи.

Сәҳәр ўақта уйқы бузып,

Бизиң елге қолын созып,

Қарап жүрип қаны қызып,

Ес ақылдан аўысқанба?

 

Шайтанлардың изин басып,

Жолдан шығып қара басып,

Патшасының ақылы шашып,

Мыйына бәле жабысқанба? [1]–деп жырлап кетеди.

Аббаз халықты  Ўатан жаўына қарсы гүреске шақырады. «Жеңген жақсы» деген шығармасында:

Айрылғаннан гүл мәканнан,

Таяқ жегенше бөтеннен,

Ўатанды таслап кеткеннен,

Ийтлер яңлы үрген жақсы.

 

Душпаннан зорлық көргеннен,

Қайғылы дәўран сүргеннен,

Бир табан жерди бергеннен,

Қара жерге кирген жақсы.[2]

 

Халық ушын белин буўмаса,

Жигитте намыс болмаса,

Ўатан ушын туўылмаса,

Ондай игит неге дәркар[3]

(«Нәмәрт жигит неге дәркар»)

-деп жазды.

Душпанның қыйратылыўы Аббазды ҳәдден зыят қуўандырды. Ол   «Ўатан жаўдан тазарған ўақта»:

Бастан кешкен қыйынлыққа көнгенлер,

Жаўды жығып жер астына көмгенлер,

Ўатанымның ўыз сүтин емгенлер,

Кел батырлар көрисейик қол бериң?

 

Ердиңиз басшыға қарап турмадың,

Ар-намысты жаўға қолдан бермедиң,

Қутырғанды қуртып Ўатан қорғадың,

Халықты бөледиңиз қызыл нур менен,[4] -деп қуўанды.

 

Аббаз тынышлық бүл елдиң, халықтың тийкарғы тилеги, арзыўы деп биледи. Аббаздың педагогикалық көзқарасларында ҳәмме нәрсе елдиң тыныш, парахат жасаўына байланыслы деп биледи.

Елди гүллендириў ушын, ҳәр бир инсанның бахытлы жасаўы ушын елге ҳадал мийнет керек деп түсинеди. Ол ҳадал мийнет елге бахыт,  келтиретуғын жақсы пазыйлет деп қарайды. Оның пикиринше, елиндеги пахтакешлердиң ҳадал мийнети, елге, халыққа үлкен бахыт байрам бағышлайды. Мийнеткешлик ол ата-бабалардан мийрас болып қалған дәстүр ҳәм тәжирийбе деп биледи. Аббаз халқымыздан әййемнен қалған мийнеткешлик дәстүр, бул дәстүрди, тап ата-ананы қәдирлегендей ҳүрмети деп биледи.   Ел, халық, дәстүр, тәжирийбелерин ҳүрметлесем ғана Ўатан, халық бахты раўажланады. Мийнеткешликтиң ҳаслы мәниси усында деп биледи. Ол өзиниң бул идеяларын өзиниң «Ақсүйрик», «Бийбисәнем», «Мийирхан», «Тынышлық ҳаққында», «Амина», «Аманқылыш», «Қаҳарман ғаррыға», «Алдыңғылар ҳаққында қосық»  ҳәм т.б. көп шығармаларында көрсетти.

Аббаз өзиниң педагогикалық көз-қарасларында мийнеткеш инсанды уллы инсан, ол елдеги саналы мийнеткештиң ийеси деп билди. Оны Ўатанның, елдиң, абатлықтың дереги деп билди.

 

   5. Аббаз дослық меҳирманлық, инсаплылық ҳаққында

 Аббаз өзиниң педагогикалық көзқарасларында дослықты меҳрибанлықтан айырып қарамайды. Себеби адамдағы ҳәр қандай табыс бул адамның өзиниң жеке мийнети болса да, оның жеңисин дурыс деп таныў, оған меҳрибанлық көз бенен қараў, қоллап-қуўатлаў досларының иси. Соның ушын дослық, жолдаслық, меҳрибанлық бул өзи тек инсанға ғана тән қубылыс. Сол себепли дослықты меҳрибанлықтан айырып қараўға болмайды деп биледи. Аббаз дослық, меҳрибанлық булл қудайталамның адамзатқа берген үлкен сыйлығы деп биледи. Өмир досларсыз, бир-биреўге меҳрибансыз, жәрдемсиз болмайды. Меҳир жоқ жерде, дослық жоқ жерде өмир болмайды. Дослық, меҳир адамзат тиришилигиниң тийкары. Бул мәселе Аббаз шайырдың барлық шығармаларының өзегин қурайды.

Адамға дос табыў, жолдас табыў, биригип бирге ислесиў табысқа жетиў бул миллий халық дәстүрлериниң баслы нызамы болып қалған. Аббаз шайыр өзиниң «Баҳадыр» дәстанында Арыслан жас, ел, халық дәстүрлерин билмейди. Өзине жасы үлкен тәжирийбели дос излейди. Азат деген жигитти таўып алып, ол өзиниң алған бар аўҳалларын айтады. Ол Арысланға көп жәрдем етеди.

Аббаз өзиниң педагогикалық көзқарасларында дослық бар жерде меҳрибанлықта бар. Бул екеўи ҳәр қандай жаўызлықты жеңе алады деп биледи. Мәселен, «Баҳадыр» дәстанында Қырмызының әкеси Тәжибай қызын мал дүньяға қызып Артық деген жаманға бермекши болады. Қыз оны қәлемейди. Қырмызы Артықты қәлемейтуғынлығын, оған оған өлсе де турмысқа шықпайтуғынлығын айтып, қыз әкесине былай деп кыз жылайды:

               ….Ата малсыз бедиң мени сатқандай,

Қуўанасың жерден алтын тапқандай,

                  ….Әўелҳа  көрсеңши байдың баласын,

Соннан соң алсаңшы баспақ, танасын, 

Қызың менен күйеўиңниң шамасын,

Билмесең ертең ўайран боларсан.

 

Бул саўдаң қайытпасаң шоры боларман,

Бахытсыз маңлайдың соры боларман,

Адамның ең жаман хоры боларман,

Мың туманлық басым арзан қыларсаң.[8]

Сонда Тәжимбет қызына қарап:

Қызым мени қоздырма?

Питкен саўданы буздырма?

Қулағыма жақпайтуғын

Сөзди айтып отырма?

                  ….Басқа гәпти нетесең?!

Қул қутанға берсемде,

Иркилместен кетесең?[9] — деп қызына дәпинеди.

Қырмызы бул гәпти әкесинен еситип, жеңгеси Дүрданаға да барады. Әкеси оның да гәпин тыңламайды. Усындай қатты қыйын аўҳалға қыз түсип турғанында қызға көп адамлар жәрдемге келеди оған көп болып меҳрибанлық көрсетеди. Қыз олардың меҳрибанлығында, дослығында өз сүйген жигити Арысланға турмысқа шығады. Бахытлы турмыс кеширеди.

Аббаз өзиниң педагогикалық көзқарасларында дослық, меҳрибанлық адамзаттағы ең ҳасыл үрп-әлетлер, олар адамшылықтыңда тийкарғы белгиси деп биледи. Дослық, меҳир-муҳаббат арқалы өмирдеги ҳәмме мәселелерди шешиў мүмкин, өкпе, гийне, даў-жәнжел, ҳәтте апатшылық келтиретуғын қырғын урысларды да болдырмаў мүмкин деген пикирди қуўатлаўды. Сол себеблиде Аббаз дөретиўшилик мийнетиниң ҳәмме бөлимлеринде дослықты, меҳир- мухаббатты айрықша  пафос пенен жырлайды. Адамларды да дослық, меҳир-муҳаббатлы болыўға шақырады.

 

А.Пахратдинов — филология илимлериниң докторы, профессор.

/>

---

[1] А.Дабылов. Шығармалары. I том. ҚҚМБ-Нөкис-1959-жыл, 72-бет.

[2] Сонда, 75-76-бет.

[3] Сонда, 77-бет.

[4] Сонда, 120-бет.

 

[5] А.Дабылов. Шығармалары. I том. ҚҚМБ-Нөкис, 1959-ж, 146-147-бетлер.

 

[6] Сонда, 133-бет.

[7] А.Дабылов. Шығармалары. II том, «Баҳадыр» дәстаны. «Қарақалпақстан» баспасы, Нөкис, 1967-ж, 24-бет.

 

[8] Сонда, 38-бет

[9] Сонда, 40-61-бетлер

Ғәрезсизлик жылларында Өзбекстан Республикасында әмелге асырылған тәлим-тәрбиялық ислер кәмил инсан ҳәм тәжирийбели қәнийгелерди тәрбиялаў ҳәм де таярлаўға бағдарланған болып, усы мақсеттиң толық әмелге асырылыўы үзликсиз тәлим системасын қайта қәлиплестириў, оның мазмунын социаллық талапларға муўапық жаңалаў тийкарында тәмийинленеди.

«Кадрлар таярлаўдың миллий бағдарламасы» идеяларына муўапық  тийкарланған кадрлар таярлаўдың миллий модели болса өз әҳмийетине қарап  кәмил инсан ҳәм тәжирийбели қәнигелерди тәрбиялаўға хызмет етеди.

Балалар бақшасындағы психолог - бул жоқары мағлыўматлы, тәжирийбели ҳәм баланы терең түсинетуғын педагог Ол балалардың психикалық раўажланыўының улыўма нызамлылықлары менен жас дәўирлери өзгешеликлерин жақсы түсинип қоймастан, бул өзгешеликлердиң индивидуал психологиялық жеке тәреплерин де жақсы биледи. Балалар психологиясы бойынша қәниге бола турып, ол егеделердиң психологиясын да, ҳеш болмағанда улыўма бағдарда билиўи, олардың балаларға болған көз-қарасын баҳалаўы ҳәм бирликтеги жумысын талқылаўы тийис.

Психологтың мектепке шекемги балалар мәкемелериндеги тийкарғы ўазыйпалары балалардың физикалық ҳәм психикалық денсаўлығын қорғаў менен, олардың эмоционаллық саў-саламатлығына жәрдемлесетуғын ҳәм ҳәр бир баланың уқыплары еркин  ҳәм нәтийжели раўажланыўын тәмийинлейтуғын шәраятларды дүзиў менен байланыслы. Бул функцияларды иске асырыўда балалар, олардың ата-аналары ҳәм балалар бақшасының хызметкерлери менен тиккелей ислесиў сыяқлы бир-бири менен тығыз байланыслы бир қатар жумыс түрлерин орынлаўды талап етеди.

Психолог жумысының жетискенлиги көпшилик дәрежеде оның жәмәәттеги ийелейтуғын орнына, балалар бақшасының баслығы ҳәм басқа да шахслар менен өз-ара қатнасықларына байланыслы. Ол ҳеш қашан басшының орнына ҳәрекет етиўге умтылмаўы керек, оның ўазыйпасы компитентли ҳәм ҳақ кеўилли мәсләҳәтши болыўдан ибарат, оның усыныслары, жеке абыройы ҳәм ҳәмме тәрепинен мойынланған қәнигелиги арқалы жүзеге келиўи тийис.

Балалар бақшасында психологтың ўазыйпаларын шәртли түрде еки топарға бөлиўге болады. Бириншиден, ол тутасы менен тәрбиялық процесске қатнасыўы ҳәм «психологизация» бағдарында жумыс алып барыўы тийис. Бул жерде балалар бақшасының хызметкерлери менен ата-аналарды психологиялық билимлендириўге, оларға балалардың психологиясы ҳаққында, олардың жасы бойынша өзгешеликлери, егеделер менен балалардың қатнасықларын ҳәр қыйлы жастағы балалардың өз-ара қатнасықларын шөлкемлестириўдиң ең қолайлы жоллары, балалар топарларын шөлкемлестириўдиң принциплери ҳәм т.б. ҳаққында билимлер бериў үлкен әҳмийетке ийе. Әлбетте, психологиялық билимлендириў балалар психологиясы бойынша улыўма мағлыўматлар менен шекленбеўи тийис, ол усы балалар бақшасы менен оның жәмәәтиниң конкрет өзгешеликлерин изертлеў нәтийжелерине тийкарланыўы, миллий дәстүрлерди ҳәм жергиликли жағдайларды, тәрбияшылардың жеке жумыс усылын ҳәм маманлығын, балалар ҳәм олардың ата-аналарының өзгешеликлерин есапқа алыўы тийис.

Мәселелердиң екинши топары анағурлым қурамалы ҳәм көп түрли. Ол балалар менен жеке жумыс алып барыў менен байланыслы ҳәм тәрбиялық процессте олардың жеке психологиялық өзгешеликлерин есапқа алыўға жәрдемлесиўи тийис. Бақлаў ҳәм тийисли  диагностикалық методикалардың жәрдеминде психолог балалар бақшасының ҳәр бир топарын узақ ўақыт даўамында изертлеў барысында тәрбияшылар ҳәм балалар және балалардың өз-ара қатнасықларының өзгешеликлерин анықлаўы, сондай-ақ айырым балалардың жеке психологиялық қәсийетлерин ҳәм олардың ақыл уқыплылығының раўажланыўының дәрежесин баҳалаўы тийис.

Тәрбияшылар ҳәм ата-аналар ушын усыныслар, соның ишинде үйретиў ҳәм тәрбияның дифференциясы бойынша усыныслар, айырым жағдайларда балалар менен дүзетиў жумыслары усылларын ислеп шығыў бундай жумыстың нәтийжеси болып табылады. Бирақ, соны нәзерде тутыў керек, психолог медицина ҳәм арнаўлы педагогика тараўына тийисли функцияларды орынламайды ҳәм орынлаўы тийис емес. Зәрүр болған жағдайда ол тийисли қәниге — педиатрға, балалар психоневрологына, дефектологқа, логопедке жолығыўды усынады ямаса өзи оларды мәсләҳәтке тартады.

Сондай-ақ, усы екинши топардағы мәселелерге баланың мектепке таярлығын ҳәм тийисли коррекциялық дүзетиў жумысын жүргизиў усаған мәселелер психологтың әҳмийетли функцияларына, ўазыйпаларына тийисли. Соның менен бирге, баланың мектепке, оқыўға психологиялық таярлығын қәлиплестириў дәстүрли мектепке шекемги тәрбияның әҳмийетли мәселелериниң бири саналады. Барлық жағдайларда эмоционаллық саў-саламатлықты ҳәм баланың максималь мүмкин болған улыўма раўажланыўын тәмийинлеў барлығынан да әҳмийетлирек.

Өзбекстан  Қаҳарманы,  марҳум  халық  шайыры  Ибрайым  аға Юсуповтың:

 

Озық ойдың ошағысаң билгенге,

Шамшырақ тас жанып турар иргеңде,

Студентлик дәўранымды еслеймен,

 

Ҳәр сапары есигиңнен киргенде, — деп жазғанындай, өзиниң 75 жыллық мерекесин белгилеген Әжинияз атындағы Нөкис мәмлекетлик педагогикалық институты қаншадан-қанша ел азаматларының, не бир зиялылардың турмысында өшпес из қалдырмады дейсиз?! Түрли жылларда бул қәстерли илим дәргайынан қанат қомлап ушқан қәнигелер республикамыздың социал-экономикалық ҳәм мәдений турмысының раўажланыўына салмақлы үлес қосқанына тарийх гүўа.

Усындай азаматлардың бири биз сөз етпекши болып отырған Жаббарберген Розимов болып табылады. Республикамызда спортты, әсиресе миллионлар ойыны болған футболды раўажландырыў ислеринде пидәкерлик пенен мийнет еткен бул ақсақалды мен бала ўақытларымнан берли билемен. Оның жас футболшылар менен шуғылланыў пайытында талапшанлығы, мийнеткешлиги ҳәм зийреклиги, әсиресе «Былғары топ» турнирлерин өткериўдеги шебер шөлкемлестириўшилиги кеўлимде уялап қалған.

1948-жылы Нөкис қаласында туўылған Жаббарберген аға пайтахтымыздағы бурынғы Терешкова атындағы орта мектепти питкергеннен кейин Қарақалпақ мәмлекетлик педагогикалық институтының физика-математика факультетине оқыўға түседи. Талантлы студенттиң спортқа болған күшли уқыбын көрген дене тәрбиясы факультетиниң сол пайыттағы деканы Юрий Иванович Кулаков институт ректоры Тәжен Изимбетов пенен ойласа отырып, Жаббарбергенниң оқыўын дене тәрбиясы факультетине өзгертиўди уйғарады ҳәм бул усынысын оған билдиреди. Әзелден футболға ықласы күшли болған, балалығында белгили тренер Виталий Иванович Тянның қол астында шуғылланған Жаббарберген бул усынысқа ойланып отырмай келисим береди.

Ол жылларда факультетте студент көп, оларға тәлим-тәрбия бериў ушын қәнийгели оқытыўшыларға зәрүрлик күшли еди. Сонлықтан да Жаббарберген Розимов институты питкергеннен кейин деканаттың ҳәм ректараттың усынысы менен өзи оқыған факультетте муғаллим етип алып қалынады. Бойында күш-жигери толып-тасып турған талантлы қәнийге интститутта оқытыўшылық етиў менен бирге сол жылларда бираз күшли қурамға ийе болған «Буревестник» командасына тренерлик етеди. Тәжирийбели устаздың қол астында шуғылланған бул команданың футболшылары 1974, 1975, 1976-жылларда Қарақалпақстан чемпионы ҳәм кубок йиеси болыўы менен бирге Өзбекстан көлеминде өткерилген жарыста да сыйлы екинши орынды алған. Оның шәкиртлериниң бурынғы аўқамының спорт шебери, өз ўақтында «Пахтакор», «Қайрат» сыяқлы белгили командалардың қурамында ойнаған Жаңабай Боранов, сондай-ақ, Өзбекстан сайланды командасында дәрўазаман болып турған Александр Пузанов Нөкистиң Әмиўдарья командасында ойнаған Амантай Идирисов А. Криков Орынбасар Толегенов, Азат Розимовлардың исми жақсы таныс болса, илим тараўында шәкирти НМПИ оқытыўшысы философия илимлериниң докторы Бекназар Базарбаев болады.

Олардың қатарына жоқары оқыў орынлары арасында 1975 жылы Наманганда өткерилген турнирдиң «Ең жақсы футболшысы» атағын жеңип алған Мурат Алаўовты қоссақ мақаламыз қаҳарманына болған ҳүрметимиз және де арта түседи.

Институтта ислеген пайытында Жаббарберген аға кураторлық еткен топар студентлеринен бир қатар күшли спортшылардың жетилисип шығып, олардың көпшилигиниң Өзбекстан сайланды командаларының қурамына алыныўы оның қандай дәрежедеги устаз екенлигин дерек берип турғандай. Олардан бокс бойынша бурынғы аўқам бириншилиги кубогының жеңимпазы М. Абдиреймов, Өзбекстан чемпионы, марҳум М. Нурекеев, Сергей Почеканцов, баскетболшылар Надя Пак, Сергей Лян, белгили палўан, Өзбекстан чемпионы Парахат Хожановлардың атларын атап өтсек болады. Жаббарбергенниң усындай дәрежеге жетисиўинде институттағы устаз оқытыўшылардан факультет деканы Ю. И. Кулаков, Е. В. Хотенько, Н. Г. Чиков, С. Бегжанов, О. Б. Корсеев, П. Оспанов, Лукманов, Ю. В Ли ҳәм тағы басқалар хызметлери айрықша болды. Ҳәм оларға өмир бойы миннетдар.

Соның менен бирге республика сайланды команда қурамында ойнап М М Солохин, Дилмуханметов Бахи, Жагорин Валера, А. Идрисов, А Есенбаев, Аман Мамутов, Пашков Александрлар менен бирге Қарақалпақстан футболы намысы ушын ат салысты. Тилекке қарсы жоқарыда атлары аталған досларының биразы арада жоқ Жаббарберген аға оларды ҳүрмет пенен еслейди.

 Института оқып атырған дәўиринде Жаббарберген аға бир нешше рет Нөкис қалалық жаслар аўқамынның, ҳәм ректорат тәрепинен дипломлар ҳәм мақтаў грамтлары менен сыйлықланды.

Соны да айтып өтиў керек, Жаббарберген ағаның өмирлик жолдасы Гулара Юлдашева да педагогика тараўында ислеп, көп жыллар даўамында жас әўладқа өзбек тили ҳәм әдебияты пәнинен сабақ берип келген. Екеўи биргеликте тәрбиялап камалға келтирген уллары Рустем менен Рашид те, қызлары Юлдуз бенен Дильфуза да жоқары оқыў орынларын тамамлап, турмыстың түрли тараўларында жемисли мийнет етип атыр. Бүгилигинде ерли-зайыплылар солардан өрбиген ақлықларының арасында ғаррылықтың бахытлы демлерин кеширип атыр.

— Билесиз бе, бүгинги жасларға жүдә ҳәўесим келеди, — дейди Жаббарберген аға. – Мейли спорт пенен шуғыллана ма  ямаса басқа тараўды тыңлай ма, оларға барлық шараятлар жаратылған.

Бизлердиң дәўиримизде болса бундай мүмкиншиликлер дерлик болмады. Әсиресе, «Бәркамал әўлад-2008» ойынлары мүнәсибети менен пайтахтымыз Нөкисте қурылған спорт комплекслерин, стадионды, бассейнди көрип қатты қуўанаман ҳәм усындай шараятларды жаратып берип қойған Президентимизге, ҳүкиметимиз басшыларына миннетдаршылығым артады

A`yyemgi da`wirlerde ja`miyettin` patriarxal-urıwlıq tariyxıy basqıshındag`ı shan`araq ko`teriw (u`yleniw) din` tiykarg`ı belgilerinen biri ekzogamiyalıq nekenin` ju`zege keliwi ha`m qa`liplesiwi bolıp tabıladı. U`yleniwdin` arxaikalıq da`stu`rleri haqqında mag`lıwmat beretug`ın, u`yleniw ha`m toy da`stu`rlerinin` turmıslıq mazmunın o`z ishine qamtıg`an en` a`hmiyetli dereklerdin` biri bul- qaraqalpaq xalıq da`stanları.  Olarda da`stan qaharmanlarının` u`yleniw motivi o`zinin` urıwınan tısqarıdag`ı, u`sh ay on ku`nlik yamasa altı aylıq jol aralıg`ında alısta jasaytug`ın basqa bir urıwdın` qızına yamasa qalınlıg`ına, tu`sinde ko`rip ashıq bolg`an qızına talaban bolıp atlanıwınan baslanadı. Da`stanlarda so`z etiletug`ın epikalıq aralıqlar a`lbette, ekzogamiyalıq da`stu`rdin` o`zgesheliklerin sıpatlaytug`ın bayanlawlardın` haqıyqatlıg`ın ta`miyinleydi. Sebebi, ekzogamiyalıq nekenin` ta`rtipleri boyınsha batır yamasa qaharman basqa bir urıwdın` qızına u`yleniwi sha`rt. Ol qız batır menen «biri-birine arnalıp tuwılg`an», «atastırılıp qoyılg`an», «tu`sine ayan bergen. „ta`g`dirleri kitapta jazılg`an“ ha`m tag`ı basqa degenge sıyaqlı epikalıq tu`sinikler menen tastıyıqlang`an qalınlıq. Onın` basqa birewge turmısqa shıg`ıwı yaki batırdın` basqa bir qızg`a u`yleniwi mu`mkin emes. Degen menen, ortada alıs ma`nzil, qıyan-kesti qarsılıqlar batırdı ku`tip turadı. Batır mifologiyalıq, fantastikalıq, magiyalıq ku`shlerdin` tosqınlıqların o`z basınan keshirip, qalınlıg`ına erisiwge miyasar boladı. Aqır-ayag`ında ekzogamiyalıq nekenin` talapları tolıg`ı menen iske asırıladı. Usı ko`z-qarastan da`stanlardag`ı tariyxıy-turmıslıq a`hmiyetin anıqlawda batırdın` u`yleniw saparın ha`m onın` na`tiyjelerin ekzogamiyanı u`git-na`siyatlawshı usıl bolg`anın ha`m onı qa`liplestiriwshi, rawajlandırıwshı xızmetler atqarg`anlıg`ın, belgili da`rejede ideologiyalıq za`ru`rliklerdi o`z mazmunına qamtıytug`ın motivler dep bahalawg`a jol ashıladı.  Da`stanlardag`ı ekzogamiyalıq nekeni anıqlawda qalın`lıq ushın talaban bolg`an qaharmanlardın` batırlıq jekpe-jekleri ayrıqsha orın iyeleydi. A`sirese, bul real turmıslıq da`sturler menen teren` sin`isip ketken gu`res tu`rinde ken` sa`wlelengen. Onnan keyin at jarısı, nıshanag`a oqjaydan oq atıw jarısları da o`z sa`wleleniwlerin tapqan. Biraq bular qalın`lıq ushın talabanlardın` tiykarg`ı sınaq tu`rleri bolg`anı menen tutas halında da`stanlardın` epizodlarında birgelikte ushırasa bermeydi. „Alpamıs“ta ku`yewdi sınaw jarıslarının` usı u`sh tu`ri bir-birinen bo`lek halında u`sh orında gezlesedi: biri batırdın` Qarajan menen gu`resinde, ekinshisi qalın`lıg`ına iyelik etiw ushın at jarısına qatnasıwında, en` son`g`ısı batır zindanda jeti jıl jatıp, eline kelgennen keyin hayalının` toyının` u`stine shıg`ıwında, basqa talabanlar menen oqjay atıw jarısına qatnasıwında ko`rinedi.[<sup>1</sup>Alpamıs. Qaraqalpaq fol`klorı:27,35,83]Bul motivtin` geypara u`lgileri qaraqalpaq xalıq erteklerinde de ushırasadı. Ma`selen, „Kubılı batır“ erteginde Kubılı „altı ayshılıq jolg`a“ periy qızına u`yleniw ushın atlanadı… „Qıran“ ertegindegi suwg`a tu`sken qızdın` sa`wlesine ashıq bolıp onı izlep ketedi, „Sharqıpa`lekli bala“, „Muradına jetken ashıqlar“ (ekzogamiyalıq neke belgileri bar), „Batır bala“, „Gulza`mze“, „Nurqızıdan“ (»Barsa keler", «barsa keleri-kelmesi guman», barsa kelmes" degen jollarg`a tu`sip qus perini izlew motivi), «Asan genje» ha`m t.b. erteklik syujetlerde qaharmanlar (batırlar, an`shılar, shopanlar) o`zlerine qızlardı (kelinlerdi) fantastikalıq aralıqtag`ı alıs jaqlardan a`keledi. Olar o`z baslarınan orınlanıwı mu`mkin emes bolg`an sha`rtlerdi a`melge asırıwg`a erisedi. Bular a`piwayı tematikalıq uqsaslıq emes. Tu`p negizinde ekzogamiyalıq neke talapların orınlawg`a qaratılg`an ata-babalarımızdın` u`rp-a`det da`sturlerge itibar beriwinin` na`tiyjeleri dewge boladı. Ekzogamiyalıq nekenin` en` da`slepki belgilerinin` biri «Qoblan» da`stanında da saqlang`an. Qurtqa qızdın` xabarın esitken Qoblan:

                        «Qırıq ku`n shawıp bedewdi,

                        Seyilxannın` balası,

                        Qaramannın` eline,

            At oynatıp keledi...» [Qoblan. Qaraqalpaq fol`klorı:412.](K.Nag`ımov variantı.)

            Al, da`stannın` Esemurat jıraw variantında bul epikalıq waqıt «U`sh ay on ku`n» dep belgilengen. Da`stanlardag`ı ushırasatug`ın «Qırıq ku`nlik jol», «U`sh ay on ku`nlik jol», «altı aylıq jol» ha`m t.b. sıyaqlı turaqlı formulalar eki aralıqtag`ı joldın` og`ada alıslıg`ın an`latıw ushın qollanıladı. Olardı real` waqıt dep qabıl etiwge tiykar joq. Yag`nıy, batırlıq u`yleniw da`stu`rinin` en` eleuli belgilerinin` biri bul batırdın` qalın`lıg`ı (yamasa batırg`a ila`hiy arnalg`an qızdın`) nın` alıs aralıqlarda jasawı bolıp tabıladı. Joqarıdag`ı pikirler tiykarında mınanday juwmaqlar islew imkaniyatımız bar:

            1.Batırlıq u`yleniw a`yyemgi tariyxıy-ja`miyetlik da`sturlerdin` biri bolıp, onın izleri ekzogamiyalıq nekenin` tu`pkilikli belgisi sıpatında qaraqalpaq qaharmanlıq da`stanlarının` mazmunında epikalıq mag`lıwmatlar retinde saqlang`an.

            2. Ekzogamiyalıq neke qaraqalpaq da`stanlarında initsiatsiyalıq sınaqlar na`tiyjeleri arqalı iske asadı ha`m ha`zirgi nekelesiw da`sturlerinin` a`yyemgi da`reklerin ta`miyinleydi.

            3.Qaharmanlıq da`stanlarındag`ı ha`m xalıq erteklerindegi ekzogamiyalıq neke da`stu`rlerine baylanıslı mag`lıwmatlar ha`m olardın` ko`p tu`rliligi ertedegi u`yleniw da`stu`rlerinin` turmıs ortalıg`ımızda uzaq waqıt dawam etkenligin, da`sturshen`lik turaqlılıqların belgileydi.

Устаз атаңнан да уллы

(халық нақылы)

«Устаз» деген сөздиң мәниси жүдә кең. Дүнья жүзинде қандай жаңалық жаратылған болса булардың барлығы, устаз-шәкиртлердиң жемиси болып  есапланады. Соның ушында «Устаз – жас әўлад қәлбиниң устасы» деп бийкарға  айтылмаған.                                        

         Абдулла Авлоний инсанның  кәмалға келиўинде, раўажланыўында ҳәм   оның тәрбиясында әҳмийетли болған бир қатар факторларды санап өтеди. Мәселен: «Тәрбияны  кимлер береди»? «Тәрбияны қай жерде береди»? деген сораўларға «Биринши шаңарақта» бул ана ўазыйпасы болып табылады. Екинши мектеп ҳәм медиресе тәрбиялайды. Бул ата, муғаллим, тәрбияшы ҳәм мәмлекет  ўазыйпасы есапланады», — деп жуўап берген. Ҳақыйқатында да инсанның  турмысында оған жақсылықты үйретиўши жол көрсетиўши жулдыз бул  «устаз» болып есапланады. Устаз шәкирт ушын илим үйретиўши үлкен ҳүрмет  ийеси ҳәм бәрқулла қәдирли инсан болып табылады. Демек, олардың әдеп–икрамлылығы, терең ойлап пикир жүргизиўлери биз шәкиртлер ушын өрнек   болыў менен бирге бизди илим үйрениўге ийтермелейди, билим алыўымыз  ушын көрсетпелер береди.

         Институтымызда бүгинги күнде жасларға тәлим – тәрбия бериўде өз күш – қуўатын аямастан, шаршаўдың не екенлигин билмейтуғын устазлар көп. Олардың арасында марҳум устазым «Музыкалық тәлим кафедрасы»ның  ашылыўына тийкар салыўшы республикамыздың атақлы композиторы ҳәм  дирижёры, Өзбекстанда хызмет көрсеткен ҳәм Қарақалпақстан халық артисти,  Бердақ атындағы мәмлекетлик сыйлықтың лауреаты, доцент Палўанов  Сапарбай ағаны айтып өтким келеди. Ол  1937–жылдың 15–апрелинде Қоңырат  районында туўылады. 1946-1956 жыллары Түркменстанның Ташаўыз  қаласында орта мектепти ҳәм балалар музыка мектебин питкереди.

1956-1960 жыллары Ашхабадтағы музыка училищесинде дирижёрлық ҳәм  баян классларында оқыйды. 1960-жылы Р.Корсаков атындағы Ленинград  консерваториясының хор дирижёрлығы факультетине оқыўға киреди ҳәм    оқыў дәўиринде Чкалов атындағы мәденият үйиниң хор ҳәм халық сазлары   оркестриниң басшысы болып ислейди. 1966 — жылы  консерваторияны  табыслы  питкерип, Ж.Шамуратов атындағы Нөкис мәмлекетлик музыка – хореография  училищесинде «Хор дирижерлығы» қәнигелиги бойынша жумыс ислей  баслайды.

         С.Палўанов 1966-жылдан баслап Станиславский (ҳәзирги Бердақ) атындағы мәмлекетлик музыкалы драма ҳәм комедия театрының хормейстри, 1971–1990 жыллары усы театрдың бас дирижеры болып иследи. 1967-жылы  бириншилерден болып Т.Г.Шевченко (ҳәзирги Әжинияз) атындағы Нөкис  Мәмлекетлик педагогикалық институтында институт талабаларынан хор жәмәәтин шөлкемлестиреди. Бул хор жәмәәти атақлы шайырымыз Ибрайым  Юсуповтың «Дала әрманлары» поэмасынан «Дала әрманлары» атамасындағы  хор капелласын төрт даўыста атқарып пүткил республикамызға белгили   болып танылады. И.Юсуповтың сөзине жазылған бул капелла хор шығармасы   С.Палўановтың биринши жазған көп даўыслы капелла хор шығармасы еди. 1969-жылы бул хор жәмәәти Қарақалпақ көркем өнериниң Ташкент қаласында  болып  өткен  декадасына  қатнасады  ҳәм  үлкен  табысларға  ериседи.  Ал

1972-жылы, С.Палўановтың басшылығындағы пединститут талабаларынан  дүзилген бул хор жәмәәти Өзбекстандағы жоқары оқыў орынларының хор  жәмәәтлери арасындағы конкурста сыйлықлы орынды жеңип алыўға миясар болады. Композитор С.Палўанов 1981-жылы Бердақ атындағы мәмлекетлик  филармониясының симфониялық оркестрин шөлкемлестирип, 1987-жылға  дейин сол оркестрдиң бас дирижёры ҳәм көркемлик жақтан басшысы болып  ислейди.

         С.Палўанов 1991-жылы Әжинияз атындағы Нөкис мәмлекетлик  педагогикалық институты ректоры Ж.Базарбаевтың басшылығында «Музыка ҳәм мәденият тарийхы» қәнигелиги бойынша бөлим шөлкемлестиреди ҳәм бул  бөлимди өзи басқарады. Ол 1991-1995жыллар аралығында институтта кафедра  баслығы лаўазымында ислейди. Соңын ала ол өзи «Музыка теориясы ҳәм саз  әспаблары», «Вокал ҳәм хор дирижёрлығы» (1993) кафедраларының  ашылыўына  тийкар салады ҳәм бул кафедраларды қәнигели оқытыўшылар  менен тәмийинлейди. С. Палўанов өзиниң педагоглық хызметин 1998-жылға шекем даўам еттиреди. Қарақалпақстан республикасында хор жанрының раўажланыўында үлкен үлес  қосқан  композитор,  дирижёр,  өз  кәсибиниң   маман   қәнигеси   педагог С. Палўанов  1998 — жылда  дүнядан  өтти.

         Ол өзиниң педагоглық дәўиринде институт талабаларына арнап өзиниң    бир қанша көп даўыслы хор шығармаларын дөретти. Булардан Ж. Базарбаевтың  сөзине «Студентлер қосығы» талабаларымыздың гимнине айланып ҳәзирги  ўақытттада талабаларымыз тәрепинен сабақлар барысында, байрам кешелеринде атқарылып келмекте. Сол дәўирде И.Юсупов сөзине жазылған   салтанатлы  сыпаттағы  «Еркинлик самалы» көп даўыслы хор шығармасыда  республикамыз көлеминде театр хор жәмәәти, Бердақ атындағы ҚМУиниң  музыка қәнигелигиниң талабалары, музыка ҳәм мәденият колледжиниң  талабалары ҳәм педагогикалық институтының музыка қәнигелиги талабалары  тәрепинен үлкен қызығыўшылық пенен ҳәзирги ўақытқа шекем атқарылып  келмекте.

         Бүгинги күнде биз «Музыкалық тәлим» кафедрасы педагоглары ушын,  әне усындай  устазлардың  дөретиўшилик жоллары, ислеген мийнетлери өрнек  болып қәлбимизде мәңги жасайды. Олардың өз кәсиплерине садықлығы, жуўапкершиликти терең аңлап шаршамастан мийнет етиўлери бизге ҳәр  тәреплеме илҳам береди ҳәм педагоглық кәсибимизге болған  қызығыўшылығымызды  арттырады,  оған  болған  ҳүрметти  күшейтеди.

         Келешекте устазларымыздай болып илим ҳәм жәмийетте, шаңарақта өз орнымызды таба алыўымызға ерисиўимиз ҳәм олардың дәрежесине  жетисиўимизге умтылыў ушын  излениўимиз, мийнет етиўимиз, шәкиртлерди   сапалы  дәрежеде  тәрбиялап  шығарыўымыз — биз  педагоглар  алдында  турған  жүдә  әҳмийетли  ўазыйпа  болып  есапланады.

Тажетдинова С.

    Ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларидаги каби истиқлол таълим тизимини ҳам ислоҳ қилишни тақозо қилди. Мустақиллик шарофати билан ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши бу тилнинг амалда қўлланилиши ва таълимнинг барча босқичларида фан сифатида ўқитилишини яхшилашга имконият яратди. Бу ислоҳотлар  ўзбек тили (Давлат тили) таълимини мазмун ва метод жиҳатдан қайта қуришга олиб келди. Шу боис тилшунос олимлар, услубиётчилар олдига бажарилиши зарур бўлган бир қатор вазифалар қўйилди.

    Ҳозирги кунда ушбу вазифаларни амалга ошириш борасида умумтаълим мактабларида  давлат тилидан Давлат таълим стандартлари ва янги ўқув дастурлари, улар асосида янги тамойилдаги дарсликлар, методик кўлланмалар яратилди. Гарчанд ўзбек тили (Давлат тили) таълимидан «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг талабларига жавоб бера оладиган янги ўқув дастурлари ва дарсликлари ҳамда ДТСлари ишлаб чиқилган бўлса-да, бизнинг назаримизда бу йўналиш  тўла даражада ўз ечимини топмаган. Ушбу мақолада таълим бошқа тилда олиб бориладиган мактабларда ўзбек тили (Давлат тили) дан яратилаган ва амалда қўлланилаётган дастур ва дарсликлар хусусида баъзи бир фикрларни келтимоқчимз.

Таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган мактабларда ўзбек тилидан ўқувчилар билимида мавжуд бўлган нуқсонлар, уларнинг келиб чиқиш сабаблари, ўқитувчиларнинг ўзбек тили дарсларини ташкил этишда дуч келадиган қийинчиликлари бевосита муаммонинг илмий ечими билан боғлиқ. Бу, ўз навбатида, ўқув дастурлари, дарсликлари, ҳамда шу йўналишдаги бажарилган илмий-методик адабиётларни чуқур таҳлил этишни тақозо қилади.

Маълумки, собиқ шўролар тузуми шароитида Ўзбекистонда истиқомат қилувчи қорақалпоқ, туркман, қозоқ, қирғиз болаларига ўзбек тили ўқитилмас эди. Республикамиз мустақилликка эришгандан сўнг уларга "Ўзбек тили«ни ўқув фани сифатида ўқитишга кенг йўл очилди. Чунончи, таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган мактабларда „Ўзбек тили“ ўқув фани сифатида 1993- 1994 ўқув йилидан бошлаб ўқув режасига киритилди.

Таълим бошқа тилда олиб бориладиган мактаблари учун „Ўзбек тили“дан оммавий дарсликлар 2001 йилдан бошлаб нашр этила бошланди ва ҳозирги кунгача қайта таҳрир қилиниб амалда қўлланилиб келинмоқда. Мазкур дарсликларда грамматик материаллар нутқий мавзулар таркибида берилган. Масалан, қарашлиликни ифодалаш „Менинг Ватаним“, кичрайтириш ва эркалаш маъносини ифодалаш эса „Ёз соз ўтди“ каби мавзуларга боғлиқ ҳолда ўрганилади. Дарсликда ана шунга ўхшаш бир қанча нутқий мавзулар берилган.

Мазкур дарслик, юқорида айтганимиздек, гарчанд „Таълим бошқа тилда олиб бориладиган мактаблар учун“ деб ёзилган бўлса-да аммо у кўпроқ таълим рус тилида олиб бориладиган мактаблар учун мослаштирилган. Амалда қўлланилаётган дарсликларнинг қорақалпоқ синфлари учун номутаносиблигини биз дарслик охирида берилган луғатларда ҳам кўришимиз мумкин. Дарсликларнинг охирида фақат ўзбекча-русча луғатларни келтириш билан чекланилган, холос. Гарчанд ўзбек ва қорақалпоқ тиллари туркий тиллар оиласига мансуб тиллар саналиб, ва  улар бир бирларини таржимонсиз тушунсаларда,  бу иккала тилда  изоҳталаб сўзлар ҳам мавжудки, бу сўзларнинг маъноси ўзбек тилида бошқа маънода қўлланилса, қорақалпоқ тилида бошқа маънони билдириб маъно жиҳатдан тамомила фарқланувчи сўзлардир. Амалдаги дастур ва дарсликларни яратишда муаллифлар гуруҳи  таълимнинг қиёсий томонларига эътибор бермаганлар.

Бизнинг назаримизда, биринчидан, таълим бошқа тилда олиб бориладиган мактаблар учун ўзбек тилидан универсал дастур ва дарсликларнинг бўлиши мумкин эмас. Чунки берилган қозоқча, туркманча, тожикча, русча в.ҳ. матнни ўқиб, мазмунини ўзбек тилида ўз сўзлари билан сўзлаб бериш, ҳар икки тилни ўзаро қиёслаб, уларнинг ўхшаш ва фарқли томонларини аниқлаш, луғат устида ишлаш сингари иш усуллари  ҳар бир миллат болалари учун мослаштирилган махсус дарслик бўлишини тақозо этади.

Иккинчидан, ҳар бир миллатнинг ўзига хос маънавияти, урф-одатлари, анъаналари борки, улар, аввало, мактаб дарсликларида ўз ифодасини топиши керак. Дарсликларда миллат фикри, миллат тафаккури ва миллат мафкурасининг энг ил\ор намунаси акс этиши кераклигини муҳтарам Президентимиз И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясида сўзлаган нутқларида ҳам қайд қилиб ўтганлар. (3,14) Таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган мактаблар учун яратилган „Ўзбек тили“ дарсликларида ҳам ўзбек ва қорақалпоқ халқларининг фикри, тафаккури, мафкураси ўз ифодасини топмоқи лозим.

Учинчидан, таълим рус, тожик тилида олиб бориладиган мактабларда ўқувчиларнинг ўзбек тилини тушуниши билан қорақалпоқ, қозоқ ёки туркман ўқувчисининг ўзбек тилини билишини тенглаштириб бўлмайди. Чунки, қорақалпоқ, туркман, қирғиз, қозоқ, татар тилларининг лексик қатлами, гап қурилиши ўзбек тилига ниҳоятда яқин: қорақалпоқча paxta, terim, qozi, buwday сингари сўзларни ўзбек боласи ҳам шундай атайди. „Paxta yig`im-terimi boshlandi“ ёки „Biz maktab kutubxonasiga a'zo bo`ldik“ сингари гапларни қорақалпоқ ўқувчиси ҳам „Biz mektep kitapxanasina ag`za boldiq“, „Paxta jiyim-terimi baslandi“ тарзида ифодалайди. Бу ҳол ҳар икки қардош тил орасидаги ўхшашликдан далолат беради.

Таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган мактабларда ўзбек тили таълимини тубдан янгилашда „Ўзбекистон Республикасида умумий ўрта таълимни ташкил этиш тўғрисида“ги қарор муҳим аҳамиятга эга бўлди. 1998 йил таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган мактаблар учун „Ўзбек тили ва адабиёти“дан синов дастури тузилди ва бу дастур Республиканинг 17 та мактабида текшириб кўрилган эди. Эришилган ижобий натижаларга асосланган ҳолда 1998 йил 15 май куни мазкур дастурнинг қабул маросими ўтказилди ва бу дастур асосида  1999-2004 ўқув йиллари оралиғида таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган мактабларнинг 2-, 3-, 4-, 5-, 6-, 7-8-синфлари учун янги йўналишдаги дарсликлар яратилиб амалда қўлланилиб келинди  Мазкур дарсликларда ўқув материаллари коммуникатив тамойилга асосланган ҳолда танланган бўлиб, ҳар бир топшириқ бевосита ўқувчиларнинг нутқий фаолиятини ривожлантириш, давлат тилида ўзаро мулоқот қилишга ўргатиш, боланинг ижодий тафаккур оламини кенгайтиришга қаратилган.

             Таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган мактаблар учун яратилган дарсликларда муаллифлар гуруҳи нутқий-лисоний тизимга амал қилинган. Аниқроғи, грамматика нутқ ўстириш воситасига айлатирилган. Айни кунда амалда қўлланилаётган  проф Р.Толиповалар гуруҳи тамонидан яратилган, яратилаётган дарсликларда мавзувий-нутқий тизим асос қилиб олинган. Бу тизим ўзбек тилининг грамматик қурилиши хусусида изчил билимлар беришни назарда тутмайди.  Биз бу билан амалдаги дастур ва дарсликлар яроқсиз деган фикрни билдирмоқчи эмасмиз,  албатта. Аксинча, амалда қўлланилаётган дастур ва дарсликлар функционал семантик тамойил асосида тузилган бўлиб, мавзу юзасидан ўрганилиши зарур бўлган барча лисоний: фонетик, морфологик, синтактик, имло ва сўз ясаш хусусида ўқувчиларни хабардор қилиш, сўз бойлигини ошириш, ўзбекона муамола маданиятига ўргатиш, матн яратиш малакаларини шакллантиришни ўз ичига қамраб олган. 

«Ўзбек тили» ўқув фанини ўқитишда  қардош туркий тилларнинг товуш ҳамда лексик хусусиятларини ҳособга олиш, ҳамда ҳар икки тил орасидаги ўхшашлик ва фарқли томонларига эътибор бериш таълим самарадорлигини таъминлаш учун ўта муҳим бўлиб, унга қатъий амал қилинмоғи керак. Шунингдек, қорақалпоқ ва ўзбек тиллари орасидаги ўта яқинлик назарда тутиладиган бўлса, таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган мактаблар учун ўзбек тилидан махсус дарсликлар яратилишини мақсадга мувофиқ деб биламиз. Зеро, «Ислоҳотларнинг бош моҳиятидан келиб чиққан ҳолда янги авлодни камол топтириш кадрлар тайёрлашнинг сифати эркин фикрловчи шахс-фуқорони камол топтиришга боғлиқ» (И.Каримов) экан, бу объектив ҳақиқат янги авлодни қандай таълим воситалари-дарсликлар асосида ўқитишга  ҳам боғлиқдир.

Ш. Бўронова

      Jaslardı bilimge, ka`sipke qızıqtırıw ha`m sol arqalı ta`rbiyalıq elementlerdi qa`liplestiriwde  ustaz-sha`kirt da`stu`rinin` a`hmiyeti og`ada ullı. Milliy muzıkanı durıs qabıllaw, tuwrı baha beriwge u`yretiw, jaslar qa`lbinde a`deplilik elementlerinin` qa`liplesiwine xızmet qıladı. Qalaberse barlıq joqarg`ı oqıw orınlarındag`ı sıyaqlı bizin` institutımızda  ta`lim alıp atırg`an ha`r bir talabag`a ustaz bekitilgen.  Ustazlar ta`repinen is rejelerinin` du`zilip sol reje tiykarında jumıslar alıp barıwına ayrıqsha itibar berilmekte.

 Talabanın` keleshekte arnawlı qa`nige sıpatında  jetilisiwinde, qanday ustazda ta`rbiyalang`anlıg`ı, sha`kirt sıpatında ustaz benen o`z-ara mu`na`sibetlerinin` qanday jag`dayda o`tkenligi u`lken a`hmiyetke iye. Ustazdan ta`lim alıwda xalqımız arasında uzaq o`tmishke iye ullı insanlar u`lgileri mısalında ko`riwimiz mu`mkin.

 Bolajaq muzıka oqıtıwshısı-sazendeni zaman talabına say oqıtıwda qaraqalpaq xalqının` bugingi ustazları-sha`kirtke u`yretiwdegi pedagogikalıq usılların izertlep, u`yreniw ha`m qollanıwımız za`ru`r. Mısalı Aqımbet baqsı, Aytjan baqsılardın` sha`kirt tayarlawdag`ı pedagogikalıq ko`z-qarastan ta`jiriybeleri, baqsı Genjebay Tilewmuratovtın` atqarıwshılıq sheberlikleri h.t.b milliy qa`diriyatlar ele de izleniwdi talap etedi.

             Q.Ayımbetov «Xalıq danalıg`ı» kitabında to`mendegi mag`lıwmat`lardı jazadı. «Aqımbet baqsı qaraqalpaq xalqınа baqsılıq o`nerdi taratıw maqsetinde en` da`slep bir o`zi sha`kirt tayarlag`an. Olardan Muwsa Edenbay, Bayniyaz, Xoja bala h.t.b. Aqımbettin` bul sha`kirtleri ataqlı baqsı bolıw da`rejesine erisken». Ja`ne de usı kitapta` Muwsa baqsı tuwralı an`ızlarda «Muwsanın` Aqımbetti ustaz dep izlep ketiwinin` sebebi` -bir toyda Muwsa duwtar shertip otırg`anda bir g`arrı kelip, Muwsanın` qolınan duwtardı julıp aladı`-«Baqsılıq o`nerdin` atın bılg`ap ju`rgen qanday adamsan`!-Duwtardı shertsen` durıslap shert» -degen eken ha`m jan`ag`ı g`arrı Aqımbettin` namasına salıp bir saz shertkende Muwsanın` qattı arı kelip, Aqımbet baqsını ustaz tutıw ushın izlep ketken eken»-deydi.

 

Maqtumqulının` qosıq qatarlarında

«Bası ma`jiliske kirmegen kisi,

Bir ha`m ıshqı otında ku`ymegen kisi,

Saz-sa`wbet la`zzetin su`ymegen kisi,

Ho`nerli jigittin` sazına turmas».

Dep keltirgenindey saz-sa`wbet la`zzetine berilgen Muwsa altı jıl Aqımbet baqsıg`a erip, son` ruxsat aladı da baqsı bolıp Shoraxang`a qaytadı.

Qaraqalpaq xalqında ha`r qanday ka`sipti iyelewde ustazdan ta`lim alıw, saz u`yreniw ha`zirge shekem dawam etip, a`sirden-a`sirge, na`silden-na`silge, a`wladlardan-a`wladlarg`a ruwxıy altın miyras bolıp kelmekte. Ha`r bir shan`araqta balasının` qosıq aytqanın, saz shertkenin qa`lep, og`an o`ner u`yretiw, ata-ananın` arzıw-a`rmanı bolg`an.

Berdaq shayırdın` «İzler edim» qosıg`ında

«O`tken Arastu, Aflatun,

Jaratıp ilimnin` qa`ntin,

Sheshiw ushın pikir ba`ntin,

Men mag`rifat izler edim» -dep keltirgen. Zamanında Berdax shayır da o`zinin` jazg`an shıg`armaların Ku`nxojag`a tın`latıwdı o`zine baxıt dep bilip, onı ustaz retinde hu`rmet etken.

Bul onın` qosıqlarında to`mendegishe su`wretlenedi.

«Ku`nxojanı ko`rdi ko`zim

Esittim A`jiniyazdın` so`zin»-dep jazadı.

Berdax Kunxojanın` atın esitip, onın` menen ushırasıwdı ma`rtebe dep biledi.

                         Belgili xalıqqa nıshanı,

                         Yadımda tur ha`r qashanı

                         Qartayg`anda Kunxojanı,

                         Ko`rgen ku`nlerim, ku`nlerim.

Aytıp so`zlerdi tın`latıp,

Kemis jerlerin on`latıp,

Bir yarım ay birge jatıp,

Ha`z etip o`tken ku`nlerim.

Al Ku`nxojanın` o`zi de o`zinen burıng`ı o`tken Turkmen xalqının` ataqlı shayırı Maqtumqulı-mag`rep qusag`an shayırlarg`a u`lken hu`rmet penen qarag`an.

Maqtumqulı «Ketiwshi bolma» qosıg`ında

«Sum na`psi toymas hesh,  urg`ıl basına,

Qanaat iyesi ersin qasın`a

Kirmegil shaytannın` g`ulg`ulasına,

Jaqsının` qasınan ketiwshi bolma».

-dep keltirip, o`z qosıq qatarlarında jaqsıg`a eriwdi, ustaz tutıwdı ha`m onnan jaqsı pazıyletlerin u`yreniwdi ma`sla`ha`t etedi.

 «Qolında saz uslag`an adam, hesh waqıtta jamanlıqqa barmaydı» -deydi dana xalqımız.

Ku`nxoja shayır bolıwı menen birge saz-da shertken ja`ne qosıq ta aytqan. Mine sonlıqtan da Ku`nxojanı xalıq shayırı -xalıq jırshısı sıpatında tanıymız.

Qaraqalpaq a`debiyatın izertlewshi B İsmaylov Ku`nxoja haqqında «ol o`z waqtında shayırlardın` sa`rdarı, sonın` menen birge u`lken baqsısı da bolg`an»-dep jazadı.

Biraq Ku`nxojanın` zamanında duwtar menen qosıq aytıwg`a qarag`anda g`obız benen jır-jırlawı basımıraq bolg`an bolıwı mu`mkin, sebebi ol o`zinin`  «G`obız» degen shıg`armasının` u`zindisinde bılay degen:

                     Jıraw seni qolg`a alıp,

                     Tu`rli-tu`rli jolg`a salıp,

                     Ha`r naman`dı oyg`a alıp,

                    Bul qosıqtı ayttım g`obız.

O`sip kiyatırg`an jas a`wladqa muzıkalıq ta`lim ha`m ta`rbiya beriwde ullı ha`m dana xalqımızdın` o`mir jollarınan, ta`rbiyalıq pikirlerinen paydalanıw, a`sirese qaraqalpaq shan`arag`ındag`ı ta`rbiyanı, ma`deniyattı, u`rip-a`detlerdi rawajlandırıw-bul muzıkalıq pedagogikanın` tiykarı bolıp esaplanadı. Xalıq pedagogikasınan paydalanıw, onı jaslar qızıg`ıwshılıg`ına sa`ykes texnologiyalastırıwdı zaman talap etpekte.

Prezidentimiz İ.A.Karimov o`z so`zlerinde «Bizin` wazıypamız en` a`wele,   ruwxıy baylıg`ımızdı ha`m babalarımızdın` bay da`stu`rlerin dawam ettiriw»-dep keltirip, ha`mmemizdi sol sahawatlı islerge shaqıradı.

İ.Jumaniyazov

 

Еркек үйдиң дәўлети

Ҳаял үйдиң келбети,

Бала үйдиң қәўмети.

 

Шаңарақ қурыў адам өмириниң жүдә бир жуўапкершиликли дәўри. Адам еки мәрте туўылады дейди даналар. Бири анадан туўылыў екиншиси үйлениў, турмыс қурыў. Олай болса ержеткен жигит ҳәм қызлар бул жуўакершиликти жақсы сезиўи тийис. Демек олар өзиниң денесин тәрбиялаўдан баслап, минез-қулықлары менен, ис ҳәрекетлерине дейин удайы өзин қадағалап, тәрбиялап, жетилистирип барыўы керек. Бунда олар өзлериниң руўхый жетилисиўин раўажландырып, азаматлық қәсийетлерин қәлиплестиреди. Демек жануя қурыў ушын жаслар ең дәслеп ар-намыс бийиклигине көтерилиўи менен бирге ерли-зайыплық өмиринде аталық ҳәм аналық парызларын толық түсиниўи талап етиледи.

Екиншиден, жаслар шаңарақ қурыўға таярлық көриўде оған психологиялық жақтан таярланыўы, ийкемлик пенен кеширимликке, үйирлениў менен үнлесиўге бейимлениўи керек. Әлбетте тиришилик бар жерде үйде кесе-чайнек қағыспай турмайды. Соны асқындырмай тоқтата билиўдиң улыўма сол нахошлықты болдырмаўдың тийкары өз бойындағы өзимшиллик сезимлерин иркиўде болады. Әлбетте буған еки жақтыңда, шын сүйиспеншиликке толы, мийримлилиги менен жигерлери хызмет етиўи тийис.

     Белгили араб шайырларының бири өз ҳаялына былай депти: «Мениң ашыўым келген уақытта кешире бил, өзиңди тый, үстем боламан деп ойлама, өзиң билесең мен сени мудамы унатаман. Егер өшегисип ашыўымды келтирсең, саған деген муҳаббатымды сөндиресең: муҳаббат пенен ғәзеп бир кеўилге сыймайды. Ғәзеп ийелеген жерде муҳаббат турмайды». Олай болса кишипейиллик, бир сөзден қалыў жүдә дурыс болып, «Сен қылғанға мен қылдым, Сеннен артық не қылдым» деп қасарыса бериў жануяға дағ әкеледи ҳәм әдепсизлик болады. Соның ушын Әжинияз бабамыз:

«Әдепсиз арқансыз қызды Малды берип алып болмас» деп үйретеди.

      Жаслардың бул мәселеде жисманий тәрептен тайынлығы, төзимлиликке, сабырлылыққа үйрениўи оның келиншек болып түскеннен кейин ҳәр қыйлы турмыс сынаўларынан өтиўине жәрдем береди.

Ерли-зайыплылардың бирге турған биринши айлары үлкен сынақ. Бул уақытта олардың бир-бирине ҳәм басқада жақын-жуўықларына қатнасының мәниси анықланады. Жаслардың минезлери шыңланады, татыўлық күшейеди. Бунда келинниң кимге қандай сөйлесиў усылы қәлиплеседи, мийнет объекти анықланады. Келиншек өзиниң мазмунын тереңрек көрсетеди. «Мен» деген сезим енди «биз» деген қурамды дүзеди. Оның ушын өз отаўыңның раўажына, абрайына, келешегине жуўапкершиликти толық мойынға алып аянбай мийнет майданына араласыў керек болады. Белгили қарақалпақ шайыры Теңелбай Сәрсенбаевтың көрсеткениндей:

 «Күнниңде кешигип батып жүрген күнлери,

Түнниңде асығып атып жүрген күнлери.

Сениң жаңа түскен күнлериң еди» деген дәўри басланады.

Сондай-ақ, қыз бала болажақ ана адамзат урпағын жетилистириўши ҳәм тәрбиялаўшы ҳасыл Дүнья. Демек ол бала тәрбиясының тийкарларын билмесе, бул мәселеде миллий өзгешеликти түсинбесе, үрп-әдет дәстүрлерди мойынламаса, турмыс қурыўда келиспеўшиликлерге ушырайды. Себеби «Жигитти тәрбиялаған жаўынгерди тәрбиялайды. Қызды тәрбиялаған миллетти тәрбиялайды». Бул қоспалы, қыйын ҳәм әдиўли ўазыйпаны орынлап, оның сынақларынан табыслы өтиў, ҳаял затының мақсетиде ҳәм бахытыда болып есапланады.

Сондай-ақ халкымыздың пикиринше төркинине қарай шаба беретуғын келиншек бахытлы бола бермейди деген гәп бар. Қыйт етсе төркинине кетиў ямаса оларға қоңыраў қылыў аўызбиршилик ушын дурыс болмайды.

Соның ушын белгили шайыр Гүлистан Даўлетова:

«Жуўыра берме төркинге,

Түйиншик түйип ҳәр күнде

Шыққан қыз шийден тысқары

Кыдырып барсаң иркилме» деп дурыс жазған.  

Жан уяда ерли-зайыплылардың ой бирлиги жүдә әҳмийетли. Шаңарақ басшысы әлбетте ер адам. Оның ҳуқықына бирден қол суғыўға болмайды. Егер келинниң еринен қандайда бир артықмашлығы: ҳәмели, ақылы, яки ата-анасының мәртебеси болса, оны ериниң есине салыўға ямаса бадырайтып көрсетиўде жарамайды.

Белгили улама Ризоуддин Ибн Фахруддин өзиниң «Тәрбиялы хатун» деген мийнетинде «Тәрбиялы ҳаяллар үлкен болсада киши болсада өз ериниң сырларын басқаларға паш қылмақтан, жөнсиз сөйлемектен сақланар. Сыры паш болған киси мурадына көп машақат пенен ерисер, бәлким көп ўақытта ериседе алмас. Сырдың сандығы кеўил, гилти тилдур. Сандық гилтин жақсы сақламаған ҳәм кеўил гилти тежеп қоймаған киси сөзсиз ахмақдур».

Ер жигит келиншегине дыққатлы болыўы зәрүр. Күйеў жумыстан соң тез уйге қайтыўға әдетлениўи керек. Гезбе атанып, келиншегисиз қыдырыспаға берилиў ҳәр қыйлы гуманларды келтирип шығарады. Оның үстине арада мыш-мыш айтатуғын бир сумшуғыл болса, жағдай аўырласады. Келиншекти айтеўир нәрсе ушын тергеп оған зеребесин үйре бериўде дурыс емес. Гейпаралар «Қатынды бастан, баланы жастан» деген нақыл бар, соның ушын қатынды биринши күннен баслап қатты тутыў керек деп ойлайды. Бул нақылдың биринши тәрепи ойландырарлық, екинши тәрепи дурыс. Ойландырарлығы сол ол хатынға ҳүкимиңди биротала жүргизип оның кеўлин басып таслаў деген емес. Бул оның әзел бастан исенимине кир, кеўлин аўла, ең жақын достыңа айландыр дегенди түсиниў керек. Себеби келиншек сениң дүньядағы ең жақын достың. Басқаға айтпаған сырыңды айтатуғын болғанлықтан, оған әлпайымлық ҳәм мийримлилик пенен, жақсы жақларыңды көрсете билиўиң тийис.

Улыўма ерли-зайыплылардың өз-ара жуўапкерсизлигин анық айтсақ, ол олардың иймансыз нәпси қумарлығынан шығатуғын бир-бириниң көзине шөп салыўдан басланатуғын урыс-қағыс. Ол ең ақырында өз қоллары менен көтерип шаңарағын ортасына түсирип тынады. Белгили данышпанлар философ бул ҳаққында былай дейди: «Қызғаныш пенен ажыралыўға ант еткен ҳәм оның ушын ажырасып атырған ҳаял өзине мынадай десин: «Ғам шегип ериме қарсы көтерилис шығарып, өз үйим ҳәм жатар жайымды таслап кетиўден басқа, және нелер менен өз душпанларыма, қуўаныш багыш ете аламан».

Ерли-зайыплылардың тағы бир келисе алмайтуғын себеплериниң бири олардың өз-ара жыныс қатнасларының үйлеспеўи. Улыўма илимде жыныс қатнасларының үйлеспеў мәселеси даўлы мәселе. Көпшилик илимпазлардың пикиринше жыныс қатнасларының жарамаўшылығы тек ғана анатомиялық ҳәм физиологиялық жарым жанлылық пенен тиккелей байланыслы болып, ондай адамлардың шанарақ қурыўы сийрек ушырасады. Ал ис жүзинде ерли-зайыплылар арасында биологиялық үйлеспеўшилик ҳеште болмайды.

Лекин усы үйлеспеўшиликтиң астарында жатқан шын себептиң тийкары ерли-зайыплылардың яки бир-бирин түсиниўге тырыспаўы, яки олар өзлериниң ишки қарсылықларын анық билмеўи.

Демек, биологиялық үйлеспеўшилик дегенимиз өмир шынлығынан алыс, кеўил күйиндеги жаңылыс сезим екенлигин аңлатады. Буны күнделикли турмыста ерли-зайыплылардың өз-ара кеўиллериниң суўыўынан, сыйласпаўшылықтан, боларғада, болмасқада бет тырнаўшылықтан шығатуғын психологиялық үйлеспеўшилик деп қараў керек. Турмыста бундай жағдайдың көплиги хешкимге сыр емес. Демек ерли-зайыплылардың өмиринде пүткил үйлеспуўшиликти туўдыратуғын ең қыйын мәселе усындай. Егер ерли-зайыплылардың ишки мәденияты менен руўхый тәрбиясы суўғарылсы ондай адамлар психологиялық үйлеспеўшиликке жол қоймайды.

Улыўма жаңа шаңарақ көтерген жасларға өмир өзиниң булжытпай орынлайтуғын талаплары менен миннетлерин жүклейди. Олардың биразы мыналар.

а) руўхый тәрбияны жетилистириў ҳәм раўажландырыў

б) Ден саўлық пенен күш-қуўатты шынықтырыў

в) үй хожалығын дурыс бағдарда қәлиплестириў

г) өзин ҳәмме уақыт әдеп-икрамлық шеңберинде услаў.

Усы мәселелерди бирдей шешиў арқалы от басы өзиниң босағасын беккемлеп, шаңарағын бийиклетип барады.

Ал енди шаңарақты шайқатып, аздырыўға апаратуғын себеплер қандай. Изетлеўлерге қарағанда ерли-зайыплылар арасында үйлесликти аўызбиршиликти бузатуғын мынадай себеплер ушырасар екен.

а) ерли-зайыплылардың екеўиниң ямаса биреўиниң дөгерегиндеги адамлары, туўысқанлары, жора-жолдаслары, қоңсы-қобалары ҳәм хызметлес адамлары менен қарым-қатнаслары дурыс болмаса.

б) ерли-зайыплылардың өз-ара сыйласығы менен түсиниўшилиги болмаса

в) Олардың мәдениятының дәрежесинен бала тәрбиясына көз-қараслары алшақ болса

г) ерли-зайыплылардың жеке басындағы кемшиликлер.

Мине усы айтылғанлар олардың өз-ара қатнасларына орасаң зор тәсир етип, татыў өмир сүриўине кесент тигизеди.

Отбасы-ошақ қасы хызметлерде, ерли-зайыплардың қатнасларында қандай ҳаял жақсы деген мәселе көпшилик өткен бабаларымыздың, ҳәзирги илгир даналарымыздың пикирлеринен шығып «қандай ҳаял жақсы» деген сораўға төмендегише жуўап берилиўи тийисли сыяқлы.

1. Ертелеп төсектен жадырап, жаснап оянған ҳаял.

2. Үйине жарық сәўле шашып, жыллылық берип, қут берекет таратып отырған ҳаял

3. Шашын гүземей, бетин боямай, тәбияттың өзине сыйлаған түр-түсин сақлаған ҳаял

4. Биреўдиң сыртынан ғыйбат сөйлемейтуғын, өсек-өтирик айтпайтуғын бир ели аўзына еки ели қақпақ қойып жүретуғын ҳаял

5. Барға мәсирмеген, жоққа жыламаған ҳаял

6. Өмир деген бирде пал, бирде уў болып өтеди, бахыттыда, қайғыныда көтере бил деп ерине ақыл кеңес беретуғын ҳаял

7. Өз ерин төсегиниң қулы емес, үйиниң қуты деп түсинген ҳаял

8. Мийнет етиў бахыт, адамның душпаны жалқаўлық деп балаларын ҳадал мийнет етиўге үйретип отырған ҳаял

9. Дәстурханға түкирме, туўысқанға қастиянлық қылма, халықтың ғарғысына ушырама, ғәрипти қорлама, минез-қулқы бузық адамға жолама, ҳайўанатларды қыйнама деп балаларына дурыс жол көрсетип отырған ҳаял

10. Ҳаяллардың жақсысы ериниң унататуғынын унатып, сайлағанын қоллайтуғын ҳәм жанының сыйлайтуғын ҳәм ҳүрметлейтуғын ҳаял

11. Ер ҳәм үлкен адамлардың бетине бежрейип қарамайтуғын, еркектиң, жолаўшының алдын кесип өтпейтуғын ҳаял

12. Көптиң алдында күйеўине ескертпей, көзин алартпай, кес-кеслемей бирге қосыла шаба бирмейтуғын ҳаял.

• Базарбаев
• мухаббат
• севги