Гимнастика шынығыўларды үйретиў — шынығыўларда тийкарғы орын ийелейди. Сол бир ўақытта жасларда ўатан сүйиўшилик сезими өз үстинде ислеў спорттың бул түри өсип киятырған жасларға тәлим ҳәм тәрбия бериў дизиминдеги педагогок илим кәсиби, өтиўи шәрт болған оқыў шынығыўлары есапланады. Спорттың өз бетинше түри ҳәм айрықша пән сыпатында гимнастика шынығыўларға тән болған қурамлар услублар ҳәм шынығыўларды шөлкемлестириў бөлимлери жәрдеминде инсанның физикалық тәрбиялаў раўажландырыў кәмал табыўын тәрбиялайды.

• Спорт
• гимнастика
• красота

Республикамызда Билимлендириў хаққындағы нызам хәм  кадрларды таярлаўдың миллий бағдарламасы мектеп реформасында тәлим-тарбияның сапасын жақсылыўға ҳәр бир пәнди оқытыўды жетилистириўге қаратылған. Мектепте тәлим-тарбияның сапасын көтериўдиң бирден-бир жолы класстағы ҳәм кластан тыс сабақлардың сапасын көтериўдиң бирден-бир жолы кластағы ҳәм кластан тыс сабақлардың арасында байланыс орнатыў болып есапланады. Кластан тыс жумыслар оқыўшылардың өз-бетинше билим алыўын тезлестириўге, кеңейтиўге ҳәм ҳәр тәреплеме пәнге қызығыўшылығын раўажаландырыўға тәсирин көрсетеди.

Биз «мектеп шараятындағы киши гидрометоролигиялық станциялар» дөгерегинде алып барылатуғын жумысын нәзериңизге усынамыз. Мейли  дөгерек ағзаларына жаўын суўын есаплаў ўазыйпасы тапсырылсын. Бул оларға қыйын мәселедей болып көринеди, бирақ олар физика, математика пәнлеринен алған билимлерине тийкарланып жаўын суўлары жерге сиңип кетпесе, жердиң бетинде пайда болатуғын суў қатламының тереңлигин өлшеў арқалы ўазыйпаны орынлаў мүмкиншилигин түсинип жетеди. Жаўын жаўып турғанда барлық жерге тең жаўады, яғный бир жерге көп,  ал екинши бир жерге аз жаўмайды. Соның ушын мектеп майданшасының узынлығы 10м, ени 6м киши бир бөлиминде тәжирийбе өткериў мүмкин. Тәжрийбени әмелге асырыў ушын «жаўын өлшегиш» таярлап алыўға туўра келеди. Жаўын суўын өлшеў ушын шелек, сызғыш ҳәм тар шийше ыдыс керек болады.

   Шелекти жаўын жаўып турған тәжрийбе майданшасына, жерге салыстырғанда жоқарылаў орынға қоямыз. Себеби жерге түскен жаўын тамшысы шелекке қайтып түспеўи керек. Жаўын тынғаннан кейин шелектеги жыйналған жаўын суўының муғдары өлшениўи керек. Шелектеги жаўын суўының қәдди 1-3 см ямаса бир нешше миллиметрден аспаўы мүмкин. Соның ушын дәл өлшеў бираз қыйын болады. Өлшеўди анығырақ орынлаў ушын тар шийше ыдыстан пайдаланамыз. Себеби тар шийше ыдыста суўдың бийиклигин анық көриўге болады. Бирақ шелегимиздиң өлшемлери шийше ыдыстың өлшемлерине туўра келмейди. Бирақ бир өшемди екинши өлшемге өткериў аңсат. Жаўын өлшегиш сыпатында пайдаланылып атырған шелегимиздиң түбиниң диаметринен, тар шийше ыдысымыздың диаметри шама менен 10 есе киши болсын. Сонда шийше ыдыстың түбиниң майданы, шелектиң түбиниң майданына қарағанда 10х10=100 есе кишкене болады. Буннан шийше ыдысқа қуйылган жаўын суўы, шелектеги жағдайынан 100 есе жоқары турыўы керек екенлиги мәлим болады. Егер шелектеги жаўын суўы қатламының қәдди 3мм болса, онда тар шийше ыдыста суў қәдди 300мм ягный, 30 сантимертлик бийикликте болады. Буннан көринип тур, өлшеўши шелекке салыстырғанда жүдә тар болыўы керек. Себеби ондай болмағанда шийше ыдысты жүдә бийик етип алыўға туўра келеди. Бул өз гезегинде тәжрийбе өткериўде бираз қыйыншылыққа алып келеди.

Жоқарыда айтып өтилген жаўын суўын есаплаў усылынан пайдаланып, таңлап алынған сынаў майданшасына қанша жаўын жаўғанын есаплайық. Есаплаў ушын жаўын суўы қәддинен өлшеў нәтийжелери 3 мм екенлигин көрсеткен болсын. Егер жаўын суўы жерге сиңип кетпей жер бетинде деп есапласақ ҳәр бир квадрат метр жерде неше куб суў болатуғынлығын есаплаймыз. Бул квадрат мертдиң узынлығы 100см, ени 100 см, сонда оның бетинде турған суўдың қәдди 3мм, демек 0,3см. Бундай жаўын суўы 1 куб.см суўдың массасы 1гр келетуғынлығын есапқа алсақ,  бизиң майданшаның ҳәр бир квадрат метрине 3000 гр, яғный 3 кг жаўын суўы жаўған. Майданшаның өлшемин инабатқа алып, 10х6=60м екенлигинен, майданшаға қанша жаўын жаўганлығын анықлаймыз. Демек, майданшаға 3х60=180 кг жаўын жаўған.

Тәжрийбе өткериў ушын таңлап алынған майданшаға жаўын менен жаўған суўдың муғдарындай суў менен сууғарыў ушын оқыўшылар неше шелек суў алып келип қуйган болар еди. Буны есаплаў ушын шелек 4 кг дай  суў алады деп есаплаймыз. 180:4=45. Демек, оқыўшылар 45 шелек суў қуйыўы керек.

Бизиң тәжрийбемизде жасалма жаўын суўы өлшегиштен пайдаланылады. Бул гидрометрологиялық станцияларға салыстырғанда дәл анықлаўға болмағаны менен оқыўшылар қолдан әсбаплар жасап, әсбаплар жетиспейтуғын жағдайда тәжрийбе жумысларын алып барыўға болатуғынлыгына исеним пайда етеди.

 

К. Турданов, А. Палўанова, М. Ибраймова

В настоящее время с изменением природной среды в регионе Приаралья нарастает экологическая угроза, влияющая на репродуктивную и генеративную функцию беременных женщин и кормящих матерей, а также влияет на здоровье детей и на здоровье населения в целом.

Углубление Аральского кризиса приводит к тому, что в Приаралье формируется средовой комплекс который по экологическим и социально – экономическим параметрам можно охарактеризовать как экстремальный для обитания человека [3].

Исследования функционального состояния репродуктивной системы, особенно у лактирующих женщин представляет определенный интерес при действии экстремальных факторов внешней среды [2].

Гиполактация – это понижение выведения молока у женщин в лактационный период.

Молочная железа – это сложноорганизованный орган, состоящий из ряда тканей, среди которых различают секреторную или паренхиматозную (железистую), тесно связанную с протоковыводящей системой миоэпителиальную, гладкомышечную, соединительную (строму) и жировую, кровеносные и лимфатические сосуды и нервы с их окончаниями [1].

Молочная железа представляет собой весьма интенсивно функционирующий орган и, при этом, активно синтезирует специфический белок, казеин, лактозу, жир, витамины и др. вещества. Причем синтез их осуществляется в очень значительных размерах. Только за один лактационный период железа секретирует и выделяет такое количество веществ, вес которых превосходит веса тела лактирующего организма. Процесс лактации – это развитие молочной железы, взаимодействующее с другими системами организма, образующее молоко, его выделение во время сосания [1].

Процесс образования секрета молочной железы сразу же после родов принято называть – лактогенезом, а во время установившейся лактации – лактопоэзом. В регуляции лактопоэза и лактогенеза принимают участие различные тесно связанные между собой регуляторные механизмы. Стимулы сосков и паренхимы железы вызывают рефлекторное освобождение пролактина и многих других лактогенных гормонов [1].

В этом процессе большую роль играет гормон пролактин, влияющий на синтез молока, и его выход в молочные ходы. В регуляции лактации имеют значение и другие гормоны: эстрогены, окситоцин, кортикостероиды прогестерон. Известно, что после родов снижается уровень эстрогенов в сыворотке крови, однако для успешной лактации необходим определенный их уровень в крови родильниц. Эстрогены  подавляют секрецию катехоламинов, что приводит к снижению пролактинингибирующего фактора, таким образом, повышается содержание пролактина в сыворотке крови. Кортикостероиды являются также синергистами пролактина и также способствуют повышению секреции молока. Прогестерон является антагонистом пролактина [1].

Лактация начинается только после физиологического снижения его концентрации в первые дни после родов и увеличение содержание пролактина. Ведь лактация важна для сохранения здоровья женщин, роста и развития ребенка. Так как изучение лактационной функции не только внедряет процессы осуществления секреторной клетки, железистой ткани, физиологической и биохимической закономерности, но и те, в которых участие механизмов происходит объединением молочного аппарата с другими органами в единую  функциональную систему, обеспечивающую секрецию и выделение молока на оптимальном уровне.

Влияние на функцию железы более сложных, составляющих специфику человека проявлений высшей нервной деятельности – это наиболее существенное отличие в регуляции лактационной функции человека по сравнению с животными. Сигнальное значение приобретают, сочетаясь с актом кормления, процедуры предваряющие кормление, вся обстановка в целом, приближение обычного времени кормления. Образуется стереотип, возбуждающий двигательную реакцию молочной железы. Те или иные нарушения этого стереотипа могут у разных женщин с разной силой тормозить безусловный рефлекс молоковыведения. Условный рефлекс вырабатывается на индифферентные раздражители, такие как звонок, свет и др. Появившийся рефлекс не всегда оказывается стойким и при последующих кормлениях может не проявляться [1].

Одним из уязвимых вопросов является питание населения республики Каракалпакстан, которая вызывает особую тревогу среди беременных и кормящих матерей. Роль питания беременных женщин, в утробе которых идет интенсивный процесс роста ребенка, развитие дифференсаций органов [3].

Следует отметить, что питание в период кормления оказывает значительное воздействие не только на здоровье женщины, но и на степень и качество лактации и, следовательно, развитие и состояние здоровья потомства. Несбалансированность питания матерей способствует развитию различных патологических и «пограничных» с ней состояний. Так недостаточное поступление железа, меди, аминокислот, витаминов и других нутриентов способствует развитию у женщины алиментарной анемии. Помимо указанной причины железодефицитную анемию вызывает дополнительные траты железа, меди, кобальта и других антианемических микроэлементов, а также витаминов на секрецию молока и отсутствие дотации их в  рационе кормящих матерей. Сама анемия существенно повышает риск заболеваемости и смертности у женщины и плода. Показано, что у новорожденных от  матерей с анемией, процессы физиологической потери массы тела, желтуха, сроки заживления пупочной ранки протекают медленнее и тяжелее, чем у родившихся от здоровых матерей.

При развитии анемии важное практическое значение имеет биологическая доступность железа из продуктов [3].

Целью исследования является изучение функционального состояния репродуктивной системы и процесс гиполактации у женщин в экологических условиях. А также влиянии экстремальных экологических факторов Приаралья на здоровье беременных и кормящих матерей в период 1996-1997 годов. Этому уделяется недостаточно внимания, то есть специальных исследований по проблеме физиологии гиполактации не имеется.

Материалы и методы исследования. Сбор материалов и их исследование проводилось стандартным методом изучения физических свойств молока [4]. Материалом  для изучения служит молозиво 1 – 3-го дня лактации и женского молока 4-30-го дня лактации. Молозиво и молоко собирали у женщин с физиологически протекавшими беременностью и родами. Молочные железы предварительно обрабатывали дезинфицирующим раствором борной кислоты, материал собирали в осенний период года при одинаковом для всех групп режиме кормления. Материал в количестве 200 – 300 мл брали в стерильные флаконы с плотно закрытыми пробками, хранили при 4C и использовали для анализа в тот же день. Сбор молозива и молока производился молокоотсосом. Измерение давление у женщин проводился по методам Короткова.

Результаты и обсуждения. В республиканском Родильном доме результаты показаний понижения молока при лактационном периоде у женщин, рожавших в 1996 — 97 годах. В исследовании участвовали 56 женщин в возрасте 22-32 лет..  Исследования  показали что  у  9 %  женщин родильниц молоко выделяется около 820-840 мл (это самый высокий суточный показатель за этот период времени) средний показатель колеблется 480 – 520 мл, а это составляет 50 % от общего количества исследуемых женщин. У большинства исследуемых наблюдается понижение секреции молока. Самый низкий уровень суточного молока варьируется от 205 – 265 мл, а это почти у 44 % исследуемых женщин.

У женщин у которых регуляция лактации суточного молока колеблется от 205 – 265 мл, плотность от 0,28 – 0,8 = 0,20 А до 0,33 – 0,8 = 0,25 А или истинная плотность молока равна от 1,20 до 1,025, жирность 1,0 – 1,2 % до 1,1 – 2,0 %, молочная кислотность ph от 7– 6,5 до 5– 6,5, зола колеблется от 0,61 % до 0,59 %, сухое вещество от 8,7 % до 7,017 %, вода от 91,3 % до 91,51 %. Одной из причин  понижения суточного молока у лактирующих женщин является сопутствующие хронические заболевания такие как воспаление почек, печени, также ревматизм, анемия и другие внутренние болезни. Артериальное давление у исследуемых рожениц варьируется от 100/60 до 110/80. При регуляции суточного молока с пониженным показателем исследования общего анализа крови выявили значительное понижение гемоглобина от 52 – 54 Нв, лейкоциты от 3,7 – 4,7, РОЭ 6,0. А это значит, что низкий уровень гемоглобина может явиться причиной понижения секреции молока в лактационный период.

При опросе выявилось, что почти у всех женщин гиполактация отмечалась по материнской линии у сестер, матерей и бабушек. Немаловажное значение имел психологический фактор: женщины, зная, что у них мало молока, не стремились кормить ребенка грудью и сразу переходили на исскуственное вскармливание.  Установлена прямая связь между частотой кормления ребенка и количеством молока. Эта связь обусловлена увеличением секреции пролактина в ответ на акт сосания.

Известно, что характер лактации, кроме наследственных и психосоциальных факторов в значительной мере зависит от частоты прикладывания ребенка к груди, причем, эта зависимость резко возрастает по мере удаления от дня родов. Анализ материала показал, что родильницы уже на 5-е сутки после родов имели в 2,5 раза меньшее количество молока в сравнении с нормально лактирующими (205  60 и 540  89 мл).

Значение и роль лактационной функции трудно оценить по одним из важнейших достижении эволюционных преобразований способности секретировать молоко. Кормление детей является материнским инстинктом и обеспечивает большую независимость новорожденного организма от внешней среды.

Однако, в условиях Каракалпакстана у лактирующих женщин часто встречается понижение молока и нехватка железа в составе крови, о чем говорят вышеуказанные параметры. Одним из этих причин может явиться неправильное питание беременных и кормящих женщин, а также рост различных заболевании: анемия, авитаминоз и разные другие внутренние болезни (почек, печени),  что приводит к расстройствам нервной системы.

Женское молоко – уникальный по своей природе продукт, специально приспособленный для питания и иммунологических потребностей новорожденного, а процесс лактации необходим для сохранения здоровья женщины.

 

Насырова Р.К.

Улыўма билим бериў мектеплеринде физика пәнин үйрениўде тек ғана сабақ пайытында толық әмелге асырып болмайды. Сонлықтан мектеп шараятында класстан тысқары жумысларды шөлкемлестириў керек. Физикадан  класстан тысқары жумыслар дегенде, сабақтан басқа ўақытлары туўрадан–туўры физика пәни оқытыўшысының басшылығында реже тийкарында, белгили бир мақсетти нийет етип, класс оқыўшыларының қәлеўлерин есапқа алып шөлкемлестирилетуғын шынығыўлар нәзерде тутылады [1].

Класстан тысқары жумыслардың мақсети ҳәм оннан келип шыққан ҳалда ўазыйпалары физика пәни оқытыўшысы таманынан белгилеп қойылады. Оқытыўшы жумыстың мақсетин белгилеўде класстағы оқыўшылардың билим дәрежесине, олардың пәнге қызығыўшылығына ҳәм оның оқыў барысындағы мийнет исшеңлигине итибар бериўи зәрүр. Жумыстың мазмунына қарап, оқыўшылардың  илимий көз-қарасын, жеке қәбилетин, техникалық жақтан раўажланыўын тәмийинлеў ўазыйпалары белгилеп қойылады. Сондай-ақ, оқыўшыларда әмелий көнликпелерди қәлиплестириў ҳәм кәсипке бағдарлаў ўазыйпаларыда жумыстың мазмунына байланыслы белгиленеди.

            Класстан тысқары жумыслардың темасын ҳәм мазмунын таңлаўда оқытыўшы мектеп оқыўшыларының физика бойынша жетик ҳәм тыянақлы билимге ийе емеслигин, өз бетинше жумыс алып барыў қәбилети жетерли дәрежеде емес екенлигин ҳәм олардың жас өзгешеликлерине қарап, илимийлигине емес, ал оның әмелийлигине итибар бериў зәрүр.

            Класстан тысқары жумыслар арқалы оқыўшыларда тәбият нызамлылықларын, қубылысларын, сабақ пайытында үйрениўге үлгерилмей қалған мағлыўматларды, физикадан тарийхый, илимий жаңалықларды ҳәм физика пәниниң  әҳмийетин үйретиўге имканиятлар жаратылады. Демек, класстан тысқары жумыслар оқыўшылардың сабақта алған билимлерин тереңлестирип, билим ҳәм көнликпелерин беккемлейди.

Мектепте оқыўшылар арасында физикалық кешелер, викториналар, олимпиада, дийўалы газеталар ҳәм дөгерек жумысларын өткериў класстан тысқары жумыслардың бирден-бир көринислери болып есапланады. Класстан тысқары жумысларды физикадан төмен үлгериўши ҳәм пәнге  қызығыўшы, сабақларды жақсы өзлестиретуғын оқыўшылар менен  ислеў арқалы орынлаўға болады.  Төмен үлгеретуғын оқыўшылар менен оқытыўшы жеке  ислесип, пәнге қызығыўшылығын пайда етиў керек. Оның ушын оқыўшылар менен төмендеги жумыслардлы шөлкемлестириўи тийис:

        -физика пәнине байланыслы болган журналларды ҳәм оқыўлықлардан басқа китапларды окыўды тапсырыў;

        — физика пәниниң айрым темаларына байланыслы болған баянатларды жазып келиў;

        -өз бетинше физика пәнине тийисли болған мәселелерди шығарыў;

        — мүмкин болған физикалық экспериментлерди үйде ислеп көриў.

       Физика пәнине қызығыўшы, сабақларды жақсы өзлестиретуғын бир топар окыўшылар менен класстан тысқары жумысларды төмендегише алып барыў жақсы нәтийже береди:

          -оқыўшыларды физика пәни олимпиадасына таярлаў;                                                                                                                             

          -физикалық кешелер, викториналар ойынлар өткериў; 

         -дийўалы газеталар шығарыў;

         -физикалық көргизбелер шөлкемлестириў;

         -өндирис алдынғылары менен ушырасыўлар өткериў;

Физикалық кешелер усы пәнниң раўажланыўына салмақлы үлес қосқан илимпазлардың өмири ҳәм илимий искерлигине ямаса базы бир қубылысты үйрениўге арналған болыўы мүмкин.  Мәселен IX-X әсирдиң уллы алымлары Ибн Сино, Беруний ҳәм Улуғбектиң өмир жолы, илимий жумыслары  туўралы ямаса XX-әсирде физиканың раўажланыўына үлес қосқан Өзбекстан  илимлер академиясының     академиклери  У.Арипов, С. Азимов, Р. Бекжанов ҳәм П. К. Хабибуллаевлардың илимий жумысларын класстан тысқары өткизилетуғын физикалық кешелерде көрсетиўге дийўалы газеталарда сәўлелендириўге болады. Бул өз гезегинде оқыўшыларды қәдириятларымызды мийрасларымызды тиклеў руўхында тәрбиялаўда унамлы тәсир көрсетеди. Бундай физикалық кешелердиң бағдарламасы оқытыўшының басшылығында таярланып, онда баянатлар,  cахналық көринислер, темаларға байланыслы басқатырмалар, жумбақлар, сораў-жуўаплардан физикалық қубылыслар тийкарында исленетуғын фокуслар, физика пәнине байланыслы  қызықлы қысқа ҳәзиллер болыўы керек. Физикалық кешелердиң өткерилиўи оқыўшылардың физикалық түсиниклерди өзлестириўине өз бетинше ислеўине, излениўине ҳәм физикалық қубылыслар туўралы пикир жүритиўине алып келеди. Физиканың көп бөлимлери бойынша оқыўшылардың физикалық түсиниклерин тереңлестириўине ҳәм ҳәр таманлама кеңейтиўине хызмет етеди.       

Улыўма билим бериў мектеплеринде тарийхый сәнелерге арналған викториналар өткизиў керек. Мәселен, радио ямаса космонавтика күнине бағышланған викториналар ушын 20 минут ўақыт ажыратып оқыўшыларға алдыннан таярлап келген сораўларды берип олардан аўызеки ямаса жазба түрдеги жуўапларды алып, түсинигин баҳалаўға болады. Оқыўшылар арасында сораў-жуўапларды системалы түрде өткизип турыў, олардың пикир жүритиўин жуўмақ шығарыў уқыплылығын раўажландырады. Викторинаға оқыўшылардың қатнасыўы ықтыярлы болып, физика пәнине қызығыўшылар менен өткериледи.

Мектеп оқыўшылары менен физика пәнине байланыслы дийўалы газеталар шығарыў арқалы, оларда физика илиминиң раўажланыўы илим-техниканың жетискенликлери туўралы түсиниклерди қәлиплестириўге болады. Дийўалы газеталар «Жас физиклер»,  «Сәлем физика»,  «Физика ҳәм техника», «Турмыстағы физика» ҳәм «Заманагөй физика» атамасында болып, онда қызықлы тарийхый ҳәм ҳәзирги илим жаңалықлары,  сондай-ақ оқыўшылар турмысынан алынған сүўретлер менен безелиўи тийис.       Солай етип, класстан тысқары жумыслар мектеп оқыўшыларының әмелий излениўлерине, өз бетинше ислеў уқыбының жетилисиўине алып келеди.

К.Турданов, А.Д.Палўанова, Б. Кадирова

Для изучения влияния зрелости хлопковых волокон на процесс образования пор и микропустот в их структуре был применен метод аннигиляции позитронов. Имеющиеся в настоящее время экспериментальные данные показывают, что во всех исследованных полимерах образуется позитроний и что именно его аннигиляционные характеристики наиболее чувствительны как к химическому составу, так и физическому состоянию материала. Поэтому наибольшие усилия всех исследователей были направлены на изучение времени жизни i_t  и интенсивности I_t долгоживущей компоненты временного спектра, соответствующей аннигиляции атомов триплетного позитрония и интенсивности узкой компоненты угловых кривых I_N, обусловленной аннигиляцией атомов синглетного позитрония [1,2].

Основой этого метода является свойство позитронов аннигилировать с электронами окружающей среды, с испусканием жестких g- квантов. Изучая основные характеристики процесса аннигиляции-угловое распределение аннигилированного излучения и время жизни позитронов по отношению к аннигиляции, — можно получить ценные сведения о строении изучаемого вещества.

При исследование  волокон хлопка разной зрелости оказалось, что аннигиляционные характеристики проявляют высокую чувствительности к изменениям микроструктуры волокон и поэтому данный метод может эффективно использоваться для практического определения оптимального срока структурообразования хлопкового волокна.

При аннигиляции позитронов и электронов вещества образуются один, два, три g -квантов. Если спины электрона и позитрона антипарраллельны (полный спин S=0), то при аннигиляции может быть изучено только четное число фотонов. Если же спины аннигилирующих частиц параллельны (S=I) излучение одного фотона требует присутствия третьего тела, воспринимающего импульс отдачи. Вероятность такого процесса значительно меньше по сравнению с трехвалентной аннигиляцией [3]. Таким образом, в случае синглетного (S) состояния пары электрон-позитрон практически имеет место двухфонная аннигиляция. Вероятность аннигиляции медленного позитрона в среде с плотностью электронов N_e равна:

                 (1)

где -классических радиус электрона

с-скорость света

J-относительная скорость частицы.

            Таким образом, время жизни позитрона в конденсированном веществе с плотностью  

 

            При аннигиляции позитроны, попав в вещество, из-за потери энергии на ионизацию атомов теряют скорость, термализуются до скорости теплового движения. Часть термализовнанных позитронов аннигилирует с электронами проводимости или валентными электронами. Процесс этот протекает практически мгновенно (свободная аннигиляция). Другая часть образует с электронами связанное состояние системы, получившие название позитрония. При этом позитрония (P_S) локализуется в микрополостях волокна (потенциальной яме) и через некоторое время (10^-10 ¸10^-7 сек.) также аннигилирует [4].

            Характер кривых угловой корреляции аннигилораванных g — квантов дает представление о наличии микродефектов и микропустот в хлопковом волокне.

            На установке измеряется частота или скорость счета двух совпавших по времени g -квантов (т.е. g-квантов от одного акта аннилигяции)  в зависмости от угла разлета Dq от 180при постоянном времени счета в каждом зафиксированном положении. На основе полученной информации строены кривые угловой корреляции аннигилированных квантов [5].

            При построении графика по оси ординат откладывается число N зарегистрированных совпадавших во времени g-квантов, по оси абсцисс –угол q ,  в котором зарегистрировано данное число N.

            Кривая угловой корреляции для хлопка как других полимерных веществ состоит из двух компонент: из узкой (q<3,5мрад) и широкой (q>3,5мрад). При углах q>15 мрад широкая компонента переходит в плато фона случайных совпадений.

            Акты свободной аннигиляции вносят основной вклад в широкую компоненту. Узкая компонента обусловлена аннигилияцией атомов позитрония, и интенсивность аннигиляции свидетельствует о вероятности их образования.

            Выделение узкой компоненты из полученной кривой корреляции осуществляется следующим образом. Широкая компонента имеет параболический характер:

y=ax²+b                            (2)

            По экспериментальным точкам находится аналитическое выражение параболы, а затем строится ее график. Последующим вычитанием ординат параболы из ординат экспериментальной кривой определяются узкой компоненты. По узкой компоненте может быть рассчитан размер микрополостей хлопкового волокона.

            Например: для 65-дневного образца

 

            Микрополости волокна представляют собой потенциальную кубическую яму с размерами сторон (рёбер куба)

a=b=c=L

            Расчет сторон L проводят по следующей формуле:

                                                             (3)

где Г-полуширина узкой компоненты.

Эта расчетная формула среднего размера микрополостей вещества выведена из условия, что энергия частиц в потенциальной яме равна:

                                                      (4)

 

где  h-постоянная планка

2m-масса позитрония, L- ребро куба.

Но эта, же энергия может быть выражена через импульс P частицы:

                                                        (5)

где

                                                           (6)

с-скорость света.

Приравнивая выражение 4, 5 и подставляя значения постоянных в этих формулах, находим формулу 3 для определения размера микрополостей и микродефектов.

            Результаты экспериментальных данных сведены в таблице.

Средние размеры микропустот хлопковых волокон разной зрелости

 

Количество дней вызревания хлопкового волокна

Полуширина широкой компоненты, (мрад)

Полуширина узкой компоненты, (мрад)

Средние размеры микропустот, (нм)

35

11,3

3,8

1,10

45

11,2

3,5

1,20

55

11,2

3,3

1,27

65

10,2

3,3

1,27

 

            С увеличением количества дней вызревания волокна до 45, размер микропустот увеличился до 1,20 нм. К 55 дням эта величина становится равной 1,27 нм остается такой вплоть до полного раскрытия коробочек (65 дней).

            Эта явление можно объяснить следующим образом: дозревание волокон хлопка происходит при совершенствовании фибрилл и процесс дозревание хлопка связан структурными перестроениями без увлечения количества вещества целлюлозы хлопка. Молекулярная масса при этом практически изменяется мало, отсюда следует, что структурные изменения происходят за счет перестройки молекулярных образований (макрофибрилл и микрофибрилл), размеры которых могут иметь широкое распределение, начиная от 1 нм до 10 нм.

            При этом, видимо, происходит раздвижка межфибириллярных областей, которые и влияют на процесс аннигиляции.

            Полуширина кривой распределения аннигилированных g -квантов совпадения уменьшается от 11,3 мрад до 10,8 мрад. Такое уменьшение полуширины является следствием  уменьшения импульса электронов, участвующих в процессе аннигиляции. Уменьшение импульса электронов  может быть вызвано только при фазовых  изменениях в объеме исследуемого хлопкового волокна разной зрелости.

            Таким образом, процесс дозревания (35-65 дней) – это процесс совершенствования фибриллярной структуры, сопровождаемый увеличением межфибрилляных микропустот.

 

И.Турманов

Миллий истиқлол даврида она тилимизнинг давлат тили мақомини олиб фаолият кўрсатиши унинг ҳар томонлама ривожига ижобий таъсир кўрсатди. Тилдаги баъзи грамматик қўшимчалар, конструкциялар ўзларининг қўлланиш шаклларини кенгайтирди. Уларнинг қаторига от келишик қўшимчаларини киритиш мумкин.

Қорақалпоқ тилида келишик қўшимчалари ранг-баранг хусусиятга эга бўлиб, айниқса, ундаги синонимия ҳодисаси алоҳида эътиборга лойиқдир.

Синонимия тилнинг барча соҳаларига хос ҳодиса. Синонимик муносабатлар сўз билан сўз, сўз ва сўз бирикмалари, ҳар хил грамматик шакллар ва конструкциялар орасида мавжуд бўлади. шунга асосан синонимлар лексик ва грамматик бўлиб иккига ажралади.

Қорақалпоқ тилидаги лексик синонимлар А.Бекбергенов мақолаларида, М.Қалендеров мақола ва монографияларида, Бердимуратов дарсликларида ҳар томонлама тадқиқи қилинган. Грамматик синонимлар эса, шу кунгача илмий тадқиқ қилинмаган. Ҳозирги қорақалпоқ тили келишик қўшимчаларининг синонимияси услубий характерга эга бўлиб, улар ўзаро шакл ва маъно жиҳатидан фарқланиб, ҳар бири семантик қирралари билан намаён бўлади. Улар контекстда тўла алмашиб, абсолют синоним бўла олмайди. Фақат маъно жиҳатидан мослашади ва уларда «ахборот формаси ўзгарса, албатта, маълум даражада унинг мазмуни ҳам ўзгаради» (1.19). Натижада у қайси бир жиҳат билан алоҳида бир қўшимча қиёфасига ва силлиқ оҳанггига эга бўлади.

Баъзи туркий тиллар материаллари асосида келишикларнинг ўзаро алмашиниб қўлланиш ҳолатлари махсус тадқиқ қилинган. Масалан, М.Зияеева ўзбек тилида тушум, чиқиш келишикларининг ўзаро алмашиб қўллана олишини ўз мақоласида кўрсатган (2.32). Туркман тилидаги бориш ва ўриндош, бориш ва чиқиш келишикларининг маъно жиҳатидан яқинлиги ва уларнинг алмашиниб қўлланилиши ишида келтирилган (3.41). М.Хамзаев таъкидлаган. Қорақалпоқ тилидаги келишиклар синонимияси илк бор А.Бекбергенов китобида қайд этилган (4.13).

Бошқа тиллардаги каби қорақалпоқ тилида ҳам келишиклар сўзлар орасидаги грамматик алоқаларни таъминловчи восита бўлиб, улар қорақалпоқ тили фонетик, грамматик хусусиятларига биноан ҳар хил вариантларига, қўлланилиш ўзига хослигига, услубий буёқдорлигига эга.

Маълумки, қорақалпоқ тили туркий тиллар ичида синормонизм қонуниятига қатъий амал қилувчи тиллардан биридир. Унинг бундай хусусиятига кейинчалик қорақалпоқ тили ижтимоий функцияларининг кенгайиши, функционал услубларнинг ривожланиши, рус ва ўзбек тилларидан ҳар хил услубларга тааллуқли бўлган адабиёт ва мантларнинг таржима қилиниши грамматик воситаларнинг сон ва сифат жиҳатидан ўсишига, уларнинг ҳар хил вариантларининг пайдо бўлишига олиб келди. Бу ҳодиса келишик қўшимчаларида ҳам кўзга ташланади.

Мақолада келишик қўшимчаларининг синонимияси ва уларнинг алмашиниб қўллана олиш хусусиятлари баён қилинади. Қорақалпоқ тилида келишиклар синонимияси қуйидаги келишиклар қўшимчалари орасида юз беради:

1. Қаратқич ва жўналиш келишиги орасида: — Ешимбет жеңгесиниң сөзин айтты. Ешимбет жеңгесиниң изинен жалынышлы сөзин айтты[1].

2. Қәдирбай баласының изинен бақырды. Қәдирбай баласына изинен бақырды.

3. Қаратқич ва чиқиш келишиклари ўртасида: — Ах, мен бул сырымды тағы усы ўақытта кимге айтып, қайсы жақынымның ақыл кеңесин сорайман. Ах, мен бул сырымды тап усы ўақытта кимге айтып, қайсы жақынымның ақыл, кеңесин сорайман.

4. Қаратқич ва ўрин келишиги орасида: — Жийен оған өлгенше сениң есигиңде хызметин етти ғой, қайним. Жийен оған өлгенше сениң есигиңниң хызметин етти ғой, қайним.

5. Жўналиш ва тушум келишиклари орасида: — Жақсылығымды билсең жан үстине, бийкешиме ҳәзир жолықтыраман. Жақсылығымды билсең жан үстине бийкешимди ҳәзир жолықтыраман. – Апа, ана ийтлерге жет деп қуўып жиберсең-о! – Апа, ана ийтлерди жет деп қуўып жиберсең-о!

6. Жўналиш ва ўрин келишиги орасида: Тула бойыңа қандай тараған жалынлы сезим. Тула бойыңда қандай тараған жалынлы сезим. Ерназаржан, үйиңизде бир-еки дийқан жүрип алғанларың жетер. Ерназаржан, үйиңизде бир-еки ай дийқан жүрип алғанларың жетер.

7. Тушум ва чиқиш келишиклари орасида: Жети атаңа қуўалап, усы ўақта сизлерге ағайин керек болды ма? Жети атадан қуўалап, усы ўақта сизлерге ағайин керек болды ма?

8. Тушум ва ўрин келишиклари орасида: Мен бағды гездим. Мен бағда гездим.

9. Ўрин ва чиқиш келишиклари орасида: Шығыстан саз берип, таң атты. Шығыста саз берип, таң атты. — Кисимди жерлеўге үйимде ҳеш нәрсе жоқ. — Кисимди жерлеўге үйимнен ҳеш нәрсе жоқ.

10. Чиқиш ва жўналиш келишиклари орасида: Оның алба-далба көйлегиниң жыртықларынан денеси көринип тур. Оның алба-далба көйлегиниң жыртықларында денеси көринип тур. Ол кийинип, қатты қәҳәрленип, ҳайўанға сыртқа шықты.

11. Тушум ва қаратқич келишиклари орасида: Тек қостарымның жерлеўине жәрдем етиң. Тек қостарымды жерлеўине жәрдем етиң. Ҳеш болмаса кисимниң салатуғын табыты ушын…

Қорақалпоқ тили келишик шакллардаги бундай синонимик ҳолатлар уларни муайян контекстларда алмаштириб қўллашга, ҳар хил услубий мақсадларда фойдаланишга имкон беради. Шу сабабли бу ҳодисани ҳалиям чуқурроқ ўрганишни талаб қилади.

/>

---

[1] Мисоллар А.Бекимбетовнинг «Гурес» романидан олинган.

 

М.Ембергенова – НДПИ «Бошланғич таълим методикаси» кафедрасининг доценти, филология фанлари номзоди.

Мақалада тийкарғы мәселе етип қойылған мақсет-бул  ҳәзирги заман Америка инглис тилиндеги улыўма терминологияларды, соның ишинде Америка турмыс мәдениятын сәулелендириўши сиясий терминлерди  ҳәм олардың өзимиздиң ана тилимизге кирип келиў жолларын изертлеў болып есапланады. Орыс тили арқалы  сиңисип кеткен бундай терминлер оғада көп, биз оларды қолланыўға гейпара ўақытлары айырым қәтеликлерге билип-билмей жол қоямыз. Сонлықтан олардың  түпкиликли мәнислерин ашық-айдын үйрениў, олар маганалық қолланыў өзгешеликлерин анық  ажыратып билиўге байланыслы илимий пикирлер ҳәм көз-қараслар ҳәм олар ҳаққындағы  түсиндирме-дереклер менен жақыннан танысыў бизлер ушын оғада әҳмийетли болып табылады.

Терминология-бул тилдиң раўажланыўында  белгили бир дәўир ишинде қолланылып қәлиплескен тилдеги  сөзлердиң турақлы бир топары болып есапланады. Олардың турақлы бирликлер екенлиги ҳаққында ҳешқандай қарама-қарсы қайшы пикирлер болыўы мүмкин емес. Терминлердиң мағаналық қурамы әпиўайы  сөзлердиң мағаналық  қурамынан әдеўир ажыралып турады, сонлықтан да тилде  терминологиялық мағана, лексикалық мағана деп  аталыўшы еки түрли мағаналық айырмашылықты атап көрсетиўге туўра келеди. Олардың өз-ара сәйкес келмейтуғынлығы ҳаққында терминологиялық ҳәм лексикалық синонимлерди салыстырықалы әпиўайы исеним ҳасыл етиўге болады. Мәселен, “to die” (өлиў, қайтыс болыў) фейилиниң терминологиялық синонимлери –go oven to the majority, go the way of all flesh, kick the bucket  ҳәм т.б. болыўы мүмкин.

Бул синонимлик жуплардың қурамлық өзгешеликлерин салыстырыў арқалы олар арасында сезилерди  дәрежедеги айырмашылықларды жузеге келтиремиз:

1. Терминологиялық бирлик  сыпатында бул  сөз (to die) – «умереть»- «өлиў», «скончаться»- «қайтыс болыў»- деген бир түрли мағанаға ийе.

Ал, фейил сөз сыпатында “to die” көп мағана болып есапланады:

а) «өлиў, қайтыс болыў»; (умереть, скончаться),

б) сөйлеў тилинде «өлгенше қәлеў, диңкеси қурыў, шыдамаў»; (хотет до смерть),

с) “I am diying to see her” умытылыў, сөниў, тамам болыў; (быть забытым, кончаться), his fame will never die.

Хорнбидиң сөзлигинде “to die” фейили жоқарыдағы үш мағанада берилегн болса «Улкен Oxford сөзлигинде» (Coincise Oxford Dictionary) бул фейилдиң 12 мағанасын усынады.

2. Go over to the great majority терминологиялық бирлик «жанын жәннетке бағышлайды»,  «жанын жәҳәннемге саўға қылыў»; (отправиться в лучший мир) деген  мағаналарды аңлатып бираз ҳәзил мағанасын көбирек өз ишине алады.

3. Go the way all flesh-«тәғдирде буйырғанын татып болыў»; (испытать удел всего земного), китабый көркем әдебий тилдеги терминологиялылик болып есапланады.

4. Ал, kick the bucket-«ойынды питкериў», «дәўранды сүриў», (дуба дать, сыграт в ящик)-терминологиялыақлы дизбек болып тек қарапайым сөйлеў тилинде ушырасады.

Лексикалық мағана-бул тиккелей  мәни болыўы да мүмкин, сондай-ақ саналы уйғарылған мәни де болыўы мүмкин.

Ҳәзирги заман Америка инглис тилинде терминологиялық  бирликлердиң келип шығыў тийкарлары  ҳәрқыйлы. Өзиниң пайда болыў дереклерине байланыслы Америка терминлери төмендеги тийкарғы үш топарға бөлинеди:

1. Стандарт инглис тилинен яғный Британия инглис тилинен өзлестирилген терминлер;

2. Басқа шет тиллерден кирген терминлер;

3. Американың өзине тән терминлери;

Британия инглис тилинен өзлестирилген терминлер (British-English terms) Америка инглис тилине тиккелей Англиядан  әдебий Британия инглис тили АҚШ тағы әдебий тилдиң тийкары болып қалиплескели берги дәўирди өз ишине  алады. Америка тилиниң қәлиплесиўи Шекспир дәўирине туўра келеди, сонлықтан көпшилик өзлестирилген ҳәм қәлиплескен терминлер Шекспиризмлер категориясына киреди. Мысалы: a foot paradise (Romeo and Juliet) «мир фантазии», «қыялый дүнья», «мөлдир мухаббат»; “Salad days” (“Antony and Cleopatra”)-бийғубар жаслық, бийтәшўиш (қамқыял) жаслық-пора юнощеских неопытностей-молодо-зелено.

«Библия» («Инжия») терминологиялық бирликлердиң тийкарғы дереги болып есаланады. «Инглис тилине  Библияның инам еткен   үлкен бийбаҳа  тәсири ҳақкында оғада көп сөз етилип ҳәм жазылып келмекте: бир неше жүз жыллар даўамында «Инжия» Англиядағы ең көп үлги алынатуғын китап болып келмекте, оннан тек ғана айырым дара сөзлер ғана емес ал, идиоматикалық (фразеологиялық)  терминлер де инглис тилине кирип келмекте. Сан жағынан   олардың муғдарын есаплап шығыў оғада қыйын»,- деп жазған еди Логан П.Смит өзиниң «Инглис тилиндеги фразеологизмлер» (“Phraseology in English”) (1-4) деген мийнетинде. Инглис  әдебий тилинен олар кейин ала американ тилине өтеди ҳәм русс тилиндеги әдебий шығармалардың аўдармалары арқалы түркий тиллерге, соның ишинде қарақалпақ тилине де таныстырылады.

Деген менен, Америка әдебиятының ана тилимизге аўдармаларында биз инглис тили терминологиялық  үлгилериниң калька усылында алыныў мысаллары  менен жийи ушырасымыз.

 1622 жылы Англия баспасынан “The book of common Prayer” деген Инжилдиң тек  ширкеўлерге арналған китабы шығарылды. Бул китап сол ўақытта қарапайым жәмийетшилик тәрепинен “a sealed book”  деп аталып кетеди ҳәм Американың  бахыт ширкеўлерине де жеткерилип бериледи.

“А sealed book”  -«книга за семью печатями» яки «жети мәрте тақыйықланған» яғный қарапайым халықтың қолы жетпейтуғын «қымбат баҳалы китап» деген түсиниклерди пайда етеди. XX әсирге келип  бул термин «қадаған китап» (“a closed book”) деген лексикалық түсиникти аңлататуғын болады.

“A land of Promise”- «земля обетованная» -«берекет дарыған жер», “The promised land”-жаңа қолланыў түри болып есапланады, бирақ мәниси жағынан ҳеш парық бермейди.

Инглис тили қурамында басқа Европа халықлары тиллеринен кирип келген сөзлерге де оғада көп ушыратыўға  болады. Соның ушында Америка инглис тилинде бундай терминологиялық бирликлердиң ушырасыўын тосылық деп қараўымызға болмайды. Америка тилине көбирек латын, испан, француз тиллеринде көп қолланылыўшы әйиемги мифологиялық шығармалардан кирип келген терминологиялық бирликлер ушырасады.

Achilles heel-ахиллесова пята, единственное уяздимое место- ўақым, ўақым жер, караматлы орын.

The Apple of discord-яблока раздора –«киели алма», «жәнжелдиң басы»-«сылтаў».

The Golden Age-золотой век-алтын әсир (биринши мәтре Грек шайыры Геснод өзиниң «мийнет күнлери» поэмасында қолланған деген мағлыўматларға тийкарланған).

Әйиемги  грек мифологиясынан келип шыққан Cactor and Pollux бирикпеси-«Огни святой Эльма»- «Шарапатлы Эльма шырақлары». Корабль лердиң мачта өресиниң ушларында пайда болатуғын тәбийғый электр зарядларында нәтийжесинде байқалатуғын (алыстан көринетуғын жарықлар) нур шашыўшы жақтылық, әдетте  үлкен еки желкенли корабллерде  бир қәдте көзге  тасланыўшы жақтылық дереклери грек мифологиялық дәстанындағы Элим ҳәм Леданың  егизек перзентлериниң аты менен Кастор ҳәм Поллукс деп, соңынан бул атлар «Егизеклер» жулдызына тийкар болған. «Огни святой Эльмы»- «Шарапатлы Эльма шырақлары»- «Егизеклер» (“Custor and Pollux”)-болып қәлиплескен.

Латын тилинен алынған “Sub rosa” терминологиялық бирикпеси, мәселен, Америка тилинде «секретно, тайно»-жасырын, сыр деген мағынаға ийе болыўы Роза гүли әйиемги Римде сыр сақлаў нышанын билдирген ҳәм Америка тилине “under rose”-«секретно»-«сыр»  деп калькаланып алынған. Айырым терминлердиң  түп дереклерин анықлаў әдеўир қыйыншылық туўдырады. Мысалы:make love-ухаживать за кем-либо-үлкен Оксфорд сөзлиги мағлыўматларына тийкарланатуғын болсақ,  француз тилиндеги “faire lamour” ямаса итальян тилиндеги  ”far amore” дизбеклеринен келип шыққан деген шамаўлар бар екени анықланды.

Американың өз тарийхый дереклерине тийисли терминологиялық бирикпелер де жийи ушырасады. Time is money терминологиясы Америка лексиконына, мәселен XVIII әсирдеги Америка сиясий ғайраткери Бенджамин Франктн   тәрепинен киритилген. Ол термин ҳәзирде Америка жәмийетшилигиниң жасаў девизине айланып кеткен. Ҳәзир бул дизбек бизиң тилимизде де «Время деньги»-«ўақыт ақша» деген сөзлер де жийи естиўиге туўра келеди. Бундай терминлер қатарына дәслеп журналист Холтер Липпман тәрепинен пайда болып, кейин Унистон Черчиля Флутон шығып сөйлеўинде қайта=қайта тәкирарлап “the cold war”- холодная война-салқын урыс-дүнья жүзлик сиясаттың бир машқаласы сыпатында еле көп тиллерде жаңлап келмекте.

Америка Қурама Штатларының сиясий дүзилиси ҳәм искерлигине байланыслы терминологиялық бирликлер әсиресе XIX әсирдиң басларында ҳәм XX әсирдиң басларында көбирек қәлиплести.

Төмендеги келтирилетуғын мысаллар усы дәўир ишинде тил қурамында пайда болған терминлерди өз ишине алады.

Inner *club-ўакиллер палатасында ҳәм сената ис жүргизиў уқыбына ийе оғада абыройлы конгрессменлер топары. (группа влиятелнейших конгрессменов), (внутренная группа)-ишки топар;

Majority leader-лидер партии большинства, көпшиликтиң қамтыйтуғын партия лидери;

Minority leader-лидер партии меньшинства, меньшевиклик партия лидери;

Backbencher-заднескамеечник, рядовой когнрессмен-қатардағы конгрессмен, соңғы орындағылар;

Bar of the House, (senate)-место в палате представителей, ўәкиллер палатасынан орын;

Cleark of the house-  секретарь палаты представителей -секретарь палата бойынша ис жүргизиўши;

Resident commissioner-постоянный представитель зависимой территории (например: Пуэрто — Рико) лишен права голоса- даўыс бериў ҳуқықына ийе емес ғарезли территориялық үлкеден келген турақлы ўәкил (тек шығып сөйлеў ҳуқықына ийе);

Standing committee-постоянный комитет-турақлы комитет;

Rules committee- комитет по процедурным вопросам- тәртип-қағыйда мәселелерин қадағалаўшы комитет;

Wades and means committee- постоянный комитет  по доходам и налогам-ўәкиллер палатасының ис-ҳақы, қаржы, налоглар бойынша турақлы комитети;

Finance committee-соответствующий  вышеупомянутому  комитет в сенате (финансовый комитет)-  финанс комитети (сената);

Smelling committee- «вынюхивающий» комитет, «тыңшы» комитет. (белгили мағлыўматлар топлаўшы, қадағалаўшы комитет);

Session-заседание, собрание, совещания- мәжилис, кеңес мәжлиси, жыйналыс;

Lame duck session-сессия конгресса с участием конгрессменов потерпевших поражения на  выбора (в ноябре)- сайлаўшыға аз даўыс алған  конгрессменлердиң қатнасыўындағы сессиясы (мәжлиси);

 Exclusive session-заседание сената  рассматривающее вопросы, вносимые   исполнительной   властью- орынлаўшы власть тәрепинен усынылған мәселелерди қараўшы сенат мәжлиси;

Whip-партийный организатор-партия шөлкемлестириўши;

State Court –суд штатов-штаталық суд;

Country Court-местный суд, суд  графства-жергиликли суд, графлық суд;

Domestic relation Court-суд по бракоразводству по алиментам.-ажырасыў алимент уйғарыў  судлары;

            Orphan’s court-суд по делам об опеке и наследства. Жетимлерди ғамхорлыққа алыў ҳәм мийрасхорлық суды.

Probate court- суд по наследственным делам и утверждению завещании. Мийрасхорлық ҳүким тастыйықлаўшы суд.

Racketeer –рэкетир, бандит-баспашы, аферист, жалатай.

The big stick- политика большой  дубинки-үлкен шоқпар сиясаты.

Dollar diplomacy-дипломатия доллара- доллар дипломатиясы.

Good neighbour policy-политика доброго соседства — Рузвельт тәрепинен Латын Америкасы  еллерине жарияланған «Татыў қоңсылық сиясаты».

Солай етип, жәмийетлик сиясий терминология ҳәрқандай елдиң белгили бир дәўир аралығындағы турмыс-салтын, тарийхтағы тутқан жәмийетлик сиясий орнын сәўлелендириўде үлкен әҳмийетке ийе. Биз тийкарынан бул  терминологиялық бирликлердиң русс ҳәм қарақалпақ тиллерине көпшилик жағдайларда ярым ҳәм толық калька усылында берилетуғынлығының гуўсы болдық.  Гейпара жағдайларда айырым терминологиялардың фразеологиялық бирлик сыпатындағы адекатив дәрежедеги эквивалентлерир ушырасып қалады. Деген менен олар туп нусқаның миллий колоритиниң өшип қалыўының өшип қалыўына себеши болады. Сондай-ақ, терминологиялық бирликлер улыума жәмийетлик-сиясий  лексика қурамының ажыралмас бир бөлеги болып табылады.

А. Авезимбетова

Қазіргі ғылым мен техниканың, хабар технологияларының дамып бара жатқан дәуірінде барлық ғылыми жаңалықтарды, білім мен мәліметтерді тек аудиториялық сабақ процесінде студенттерге жеткеру қиын. Сондықтан студенттер өз бетінше оқып үйренсе, өз үстінде тынымсыз істесе ғана терең білімге ие болуы мүмкін. Олардың білім, дағды және біліктілігі өзіндік жұмыс істеу процесінде ғана қалыптасады, өз бетінше істеу қабілеті дамып, шығармашылықпен істеуге қызығушылық пайда болады.

     «Егер балалар еркін пікірлеуді үйренбесе, берілетін білімнің нәтижесі төмен болуы сөзсіз», — деп Президентіміз И.А.Каримов айтқанындай,   студенттердің өзіндік жұмыстарын алып бару практикасы оқу процесін белгілі мақсатқа бағытталған түрде басқаруға мүмкіндік жаратқан система болып, студенттердің сыни, еркін пікірлеуін, ғылыми, әлеуметтік-саяси іскерлігін көтеру мәселесін, жоғары оқу орындары бітірушілерін комплексті дайындаудың ажыралмас бөлігіне айналдыруға жәрдем береді. Сондықтан, болашақ маманды комплекс дайындауға жәрдем беретін, олардың білім алу процесін үздіксіз және жан-жақты байытатын, аудитория сабақтарында қосымша жүргізілетін өзіндік  жұмыстардың түрлерін істеп шығу, айқындау қажеттігі бүгінгі күнгі білім тарауының  басты мәселелерінің біріне айналады.

Студенттің өзіндік жұмысын ұйымдастыруда оқытушы бірқанша міндеттерді орындау керек, яғни студенттің өз қабілеті мен білім дәрежесіне сенім оятуы,  өздік жұмыс бойынша материалды  табу және талдап, берілген тақырыпты ашатын дәрежедегі материалдарды ажыратып алуды,  конспектілеуді, өз пікірін анық және нақты баяндауды,  сабырлылықпен өз бетінше білім алуды,  өз уақтын, мүмкіндіктерін үнемді пайдалану қажеттігін үйрету және студенттерге методикалық бағыт-бағдар беруі тиіс.

Студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру мына шарттарға байланысты: біріншіден, студенттер орындайтын тапсырмасының мақсатын айқын түсінуі, екіншіден, жұмысты студенттің өз пікірімен, қалауымен орындауын назарда тұту керек.

–  Студенттердің өзіндік жүргізетін жұмыстарын оқытушылар тарапынан ұйымдастырып барылса, нәтижелі болуы мүмкін. Бірақ, бұл жұмыста оқытушы жетекшілік еткенімен педагогикалық әсердің негізінде студенттің белгілі мақсатқа бағытталған тәжірибелі іскерлігімен орындауы шарт. 

 – Өзіндік жұмыстардың эффективтік дәрежесі тек студенттің дайындығының нәтижесі болып қоймай, барлық оқу-тәрбиелік процесінің жемісі болуы тиіс.

– Өзіндік білім қойылған талаптарға жауап беретін студенттің басқышпа-басқыш даму процесіне негізделуі тиіс.

– Өзіндік жұмыс студенттердің талаптарын, мүмкіншіліктерін, дағды мен тәжірибесін дамытуға бағытталуы керек. Дегенмен, бұл жағдайдың эффективтілігі аудиториядан тыс  орындалса жоғары болады.

– Өзіндік жұмыстардың ұйымдастырылу формалары оның білім және тәрбие процесінің барлық түрлерімен байланысты алып барылуы тиіс.

– Бұл процесті ұйымдастырушы педагогтар студенттердің өзіндік жұмысына басшылық етуі шарт.

Студенттердің өздік жұмыстарын  ұйымдастыру берілген тапсырмалардың ішкі компонентіне қарай жіктеледі. Ұйымдастыру міндеттері төмендегіше: 

— студенттерге оқу-әдістемелік материалдар мен құралдарды қамтамасыз ету және пән бойынша анықтама, қосымша материалдарды қамту;

— өзіндік жұмыстарының сапасын анықтау;

-студент алған нақты білім аясында өз бетінше ізденуі мен шығармашылықтарын бағалау;

-  өзіндік жұмыстардың бақылау түрлерін нақтылау.

Өзіндік жұмыстарды жүргізуі студенттердің  білім дәрежесінің артуында үлкен роль ойнайды.

Өзіндік жұмыстарды ұйымдастыруда оқытушы оқу әдістерін сабақ беру логикасына бағындырмайды, керісінше, студенттің білімді өздігінен меңгеруіне қажетті жұмыс істейді. Оқытушы студенттердің өзіндік жұмыстарында мынадай педагогикалық шарттарды ұстанса, табысты нәтижеге жетеді:

— оқытушының нақты тапсырмалар беруі;

— жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақтын белгілеуі;

— орындау үшін студенттерге қызықты және өзекті тақырыпты таңдау мүмкіндігін беру;

— тапсырманы орындауға қажет әдістерді өз еркімен пайдалануын жүзеге асыру;

— өзіндік жұмысты орындауда студенттің белсенділігін арттыру, қолдау, демеу;

— өзіндік жұмысты орындауға оқытушының барлық уақытта кеңес беруі;

— студенттердің орындаған жұмыстарына өзара өзін-өзі бағалау жүйесін енгізу;

— өзіндік тапсырмаларды орындауда студенттердің шығармашылық қабілеті мен әрекеттерін есепке алу.

  Өзіндік білім беру -  студенттердің қабілеті мен қызығушылығына қарай  пәнді толық меңгеруіне, өзі таңдаған мамандығының иесі болуына жағдай жасау, мүмкіндік беру. Сол алған білімі әр адамның өзін-өзі тануының, маман ретінде қалыптасуының, өзін-өзі көрсете білуінің, яғни мүмкіндік пен тұлғалық қабілеттері ашылуының құралы болып табылады.

Абдиреймова Т.

Улыўма билим бериў мектеплеринде физика пәнин үйрениўде тек ғана сабақ пайытында толық әмелге асырып болмайды. Сонлықтан мектеп шараятында класстан тысқары жумысларды шөлкемлестириў керек. Физикадан  класстан тысқары жумыслар дегенде, сабақтан басқа ўақытлары туўрадан–туўры физика пәни оқытыўшысының басшылығында реже тийкарында, белгили бир мақсетти нийет етип, класс оқыўшыларының қәлеўлерин есапқа алып шөлкемлестирилетуғын шынығыўлар нәзерде тутылады [1].

Класстан тысқары жумыслардың мақсети ҳәм оннан келип шыққан ҳалда ўазыйпалары физика пәни оқытыўшысы таманынан белгилеп қойылады. Оқытыўшы жумыстың мақсетин белгилеўде класстағы оқыўшылардың билим дәрежесине, олардың пәнге қызығыўшылығына ҳәм оның оқыў барысындағы мийнет исшеңлигине итибар бериўи зәрүр. Жумыстың мазмунына қарап, оқыўшылардың  илимий көз-қарасын, жеке қәбилетин, техникалық жақтан раўажланыўын тәмийинлеў ўазыйпалары белгилеп қойылады. Сондай-ақ, оқыўшыларда әмелий көнликпелерди қәлиплестириў ҳәм кәсипке бағдарлаў ўазыйпаларыда жумыстың мазмунына байланыслы белгиленеди.

            Класстан тысқары жумыслардың темасын ҳәм мазмунын таңлаўда оқытыўшы мектеп оқыўшыларының физика бойынша жетик ҳәм тыянақлы билимге ийе емеслигин, өз бетинше жумыс алып барыў қәбилети жетерли дәрежеде емес екенлигин ҳәм олардың жас өзгешеликлерине қарап, илимийлигине емес, ал оның әмелийлигине итибар бериў зәрүр.

            Класстан тысқары жумыслар арқалы оқыўшыларда тәбият нызамлылықларын, қубылысларын, сабақ пайытында үйрениўге үлгерилмей қалған мағлыўматларды, физикадан тарийхый, илимий жаңалықларды ҳәм физика пәниниң  әҳмийетин үйретиўге имканиятлар жаратылады. Демек, класстан тысқары жумыслар оқыўшылардың сабақта алған билимлерин тереңлестирип, билим ҳәм көнликпелерин беккемлейди.

Мектепте оқыўшылар арасында физикалық кешелер, викториналар, олимпиада, дийўалы газеталар ҳәм дөгерек жумысларын өткериў класстан тысқары жумыслардың бирден-бир көринислери болып есапланады. Класстан тысқары жумысларды физикадан төмен үлгериўши ҳәм пәнге  қызығыўшы, сабақларды жақсы өзлестиретуғын оқыўшылар менен  ислеў арқалы орынлаўға болады.  Төмен үлгеретуғын оқыўшылар менен оқытыўшы жеке  ислесип, пәнге қызығыўшылығын пайда етиў керек. Оның ушын оқыўшылар менен төмендеги жумыслардлы шөлкемлестириўи тийис:

        -физика пәнине байланыслы болган журналларды ҳәм оқыўлықлардан басқа китапларды окыўды тапсырыў;

        — физика пәниниң айрым темаларына байланыслы болған баянатларды жазып келиў;

        -өз бетинше физика пәнине тийисли болған мәселелерди шығарыў;

        — мүмкин болған физикалық экспериментлерди үйде ислеп көриў.

       Физика пәнине қызығыўшы, сабақларды жақсы өзлестиретуғын бир топар окыўшылар менен класстан тысқары жумысларды төмендегише алып барыў жақсы нәтийже береди:

          -оқыўшыларды физика пәни олимпиадасына таярлаў;                                                                                                                             

          -физикалық кешелер, викториналар ойынлар өткериў; 

         -дийўалы газеталар шығарыў;

         -физикалық көргизбелер шөлкемлестириў;

         -өндирис алдынғылары менен ушырасыўлар өткериў;

Физикалық кешелер усы пәнниң раўажланыўына салмақлы үлес қосқан илимпазлардың өмири ҳәм илимий искерлигине ямаса базы бир қубылысты үйрениўге арналған болыўы мүмкин.  Мәселен IX-X әсирдиң уллы алымлары Ибн Сино, Беруний ҳәм Улуғбектиң өмир жолы, илимий жумыслары  туўралы ямаса XX-әсирде физиканың раўажланыўына үлес қосқан Өзбекстан  илимлер академиясының     академиклери  У.Арипов, С. Азимов, Р. Бекжанов ҳәм П. К. Хабибуллаевлардың илимий жумысларын класстан тысқары өткизилетуғын физикалық кешелерде көрсетиўге дийўалы газеталарда сәўлелендириўге болады. Бул өз гезегинде оқыўшыларды қәдириятларымызды мийрасларымызды тиклеў руўхында тәрбиялаўда унамлы тәсир көрсетеди. Бундай физикалық кешелердиң бағдарламасы оқытыўшының басшылығында таярланып, онда баянатлар,  cахналық көринислер, темаларға байланыслы басқатырмалар, жумбақлар, сораў-жуўаплардан физикалық қубылыслар тийкарында исленетуғын фокуслар, физика пәнине байланыслы  қызықлы қысқа ҳәзиллер болыўы керек. Физикалық кешелердиң өткерилиўи оқыўшылардың физикалық түсиниклерди өзлестириўине өз бетинше ислеўине, излениўине ҳәм физикалық қубылыслар туўралы пикир жүритиўине алып келеди. Физиканың көп бөлимлери бойынша оқыўшылардың физикалық түсиниклерин тереңлестириўине ҳәм ҳәр таманлама кеңейтиўине хызмет етеди.       

Улыўма билим бериў мектеплеринде тарийхый сәнелерге арналған викториналар өткизиў керек. Мәселен, радио ямаса космонавтика күнине бағышланған викториналар ушын 20 минут ўақыт ажыратып оқыўшыларға алдыннан таярлап келген сораўларды берип олардан аўызеки ямаса жазба түрдеги жуўапларды алып, түсинигин баҳалаўға болады. Оқыўшылар арасында сораў-жуўапларды системалы түрде өткизип турыў, олардың пикир жүритиўин жуўмақ шығарыў уқыплылығын раўажландырады. Викторинаға оқыўшылардың қатнасыўы ықтыярлы болып, физика пәнине қызығыўшылар менен өткериледи.

Мектеп оқыўшылары менен физика пәнине байланыслы дийўалы газеталар шығарыў арқалы, оларда физика илиминиң раўажланыўы илим-техниканың жетискенликлери туўралы түсиниклерди қәлиплестириўге болады. Дийўалы газеталар «Жас физиклер»,  «Сәлем физика»,  «Физика ҳәм техника», «Турмыстағы физика» ҳәм «Заманагөй физика» атамасында болып, онда қызықлы тарийхый ҳәм ҳәзирги илим жаңалықлары,  сондай-ақ оқыўшылар турмысынан алынған сүўретлер менен безелиўи тийис.       Солай етип, класстан тысқары жумыслар мектеп оқыўшыларының әмелий излениўлерине, өз бетинше ислеў уқыбының жетилисиўине алып келеди.

 

К.Турданов, А.Д.Палўанова, Б. Кадирова

Ажинияз атындагы НМПИ, Улыума физика кафедрасы

«Ҳәммемизге мәлим, ата-бабаларымыз әзелден бийбаҳа байлық болған илим ҳәм билимди, тәлим ҳәм тәрбияны инсан кәмалаты ҳәм миллеттиң раўажланыўының ең тийкарғы шәрти ҳәм гиреўи деп билген» — деп айтқан жұртбасшымыздың сөздері жастарға бiлiм берушi оқытушылар мен ұрпақ үшін үлгі болуы керек.

Дидактикалық принциптерге сүйене отырып, жаңа педагогикалық технология бойынша сабақ өту әдістері оқушылардың білу талаптарын тақырып бойынша белгіленген мақсаттарға сай таңдалған оқыту әдістері жәрдемінде ұйымдастыруға көмектеседі. Оқыту әдістері өз шеберлігі мен мазмұнына қарай белгілі педагогика теориясына негізделген.

Олардың жетістіктері туралы пікір жүргізілгенде оқыту барысында жолға салынатын және оны мақсатпен іске асыратын, оқытушы және оқушының бірліктегі ісшеңдігін қамтамасыз етіп негізінде қоғам тарапынан қойылатын мақсатқа ерісіп жатқандығын көзде тұту керек.

Қазiргi күнде бiлiм беру жүйесiнде прогрес күшейiп, жаңа инновациялық технологиялар уақыт талабымен бiрге ақпартатты оқыту технологиясы кең түрде қолдануды талап етпекте. Ақпараттық оқыту ортасы көмегiмен  беретiн мекемеден кез келген қашықтықтағы тұрғындарға бiлiм беру қызметiн көрсетуге негiзделген қашықтықтан бiлiм беру жүйесi, жаңа оқыту модельдерi келiп шықты.

Қашықтықтан оқыту (ҚО) технологиясы қазiргi ақпараттық және дидактикалық құралдар мен телекоммуникациялық жүйелердi пайдалану арқылы, оқу процесiн қашықтықтан өтудi қамтамасыз ететiн оқытудың бiр түрi. ҚО – бiлiм берудегi жаңа саты болып, оқытудың жаңа әдiстемесi мен әдiстерiне негiзделе отырып, жаңа құралдар мен оқу материалдарын жеткiзу, оқытудың жаңа принциптерiн қолдану болып табылады. ҚО-да телекоммуникация және компьютерлiк техника, сонымен бiрге бiлiм беру технологиясы саласындағы соңғы жетiскендiктердi қолданатын инновациялық оқыту  құралдары жатады.

ҚО студенттердiң бiр уақытта бiр жерде болуын қажет етпей, ол оқу жоспарына сәйкес келетiн пәндi, оқу мерзiмiн өзi таңдап алады. Мұны жеткiзу формасы- электронды почта, аудио және видео кассетаға жазылған материалдар.

ҚО студенттер мен оқытушының өзара қарым-қатынастарын қалыптастырып, бiргелiкте қатысуын талап ететiн түрi – видеоконференция, интерактивтi телекөрiнiстер арқылы жүзеге асады.

ҚО студенттерге белгiлi бiр жауапкершiлiктi жүктейдi. Бұл оқытуда бiлiмдi меңгеру студенттiң өзiне байланысты. Оқытудың бұл түрi студенттiң оқуға деген ынтасын, курстастары мен оқытушылардың ескертуiнсiз-ақ өз бетiнше дайындалуды, оқытылып жатқан пән бойынша тапсырмаларды өз уақтында орындауды талап етедi. ҚО жүйесiнде оқитындар лекция, семинар сабақтарға қатыспай-ақ өзiне тиiмдi жерде, уақытта меңгере алады.

ҚО-да типтiк оқу бағдарламасы, пән мазмұны, тақырыптық жоспар, қолданылатын әдебиеттер тiзiмi, консультация кестесiнен тұратын жұмыс оқу бағдарламасы болуы тиiс.

Сонымен бiрге лекцияның электрондық курсы, практикалық және семинар сабақтарының материалдары, студенттерге өзiндiк жұмыс тапсырмалары, қорытынды бақалау материалдары (емтихан сұрақтары, тестер) болуы керек.

Бұнда тьютор – (жетекшi) үйренушiлердiң өзiндiк жұмыстарына басшылық жасап, олардың жеке оқу жоспарларының орындалуы мен оқу материалдарын меңгеруiн тексеретiн оқытушы-кеңес берушi қызмет етедi.

Бұл оқытуда оқытушының ролi сабақ берiп жүрген курсына түзету енгiзу, оқу жоспарын құруда кеңес беру, оқу жобасын басқарады.

Бiлiм беру сапасын бақылау формасы ретiнде қашықтықтан ұйымдасқан емтихандар, әңгiмелесу тәжiрибелiк курстық және жобалық жұмыстар, компьютерлiк тестiлеу жүйелерiнен пайдаланылады.

Сонымен ҚО технологиясы – бұл өз бетiнше, бiрақ анықталған бiлiм массивiн меңгергендiгi бақыланып отыратын, оқытушы мен студенттiң өзара әрекеттесу құралдарының, әдiстерiнiң және формаларының жиынтығы, студенттiң өз бетiнше жұмыс iстеу белсендiлiгiн арттыру.

ҚО консультациялары – электронды поштаны және телефонды, сол сияқты телеконференцияларды пайдалану арқылы өткiзiледi.

Қашықтықтан бiлiм беру жүйесiнде студенттерге ақпаратты жеткiзу төмендегiше жүргiзiледi.

1. баспа материалдары (әдебиеттер мен тапсырмалардың оқу — әдiстемелiк комплексi);


2. электронды материалдар (компьютерлiк оқыту орталары, мәлiметтер қоры, бiлiм қоры, электронды оқулықтар);
   1. аудио және видео таспалар;
   
   
   2. теледидарлық бағдарлама (видео конференция) арқылы жүргiзiледi.
   
   

Бұл оқытудың сәттiлiгi студенттердiң өз бетiнше бiлiм алуына тiкелей байланысты және қашықтықтан бiлiм беру жүйесiндегi оқу санасының негiзгi факторы болып табылады.

ҚО (дистанциялық) оқытудың ерекшелiктерi оқытудың интерактивтiлiгi, оқу процесiнде жаңа электронды технологияларды (интернеттiң ғаламдық жүйесi арқылы алынатын СD-ROM интерактивтi дискiлерi, мултимедиялық гипермәтiндер) пайдалану, студенттердiң қолайлы уақытта өз бетiнше жұмыс жасауы болып табылады.

Демек, қазіргі заман талабына сай білім беру, прогрес замандағы озық технологияларға ерісе отырып сабақты жаңа инновациялар негізінде жүргізе алу әрбір ұстаздың борышы және негізгі мақсаты болуы тиіс.

 

Ш.Кудьярова

НМПИ қазақ тілі және әдебиеті кафедрасы доценті

«Тәлимди тәрбиядан, тәрбияны тәлимнен ажыратып болмайды» деп атап өткен еди Президентимиз И.Каримов. Ҳақыйқатында да ҳәр бир дәўирде мәмлекетте тәлим тәрбия мәселеси әҳмийетли ўазыйпа болып келген.

Ғәрезсизлигимиздиң дәслепки жылларында-ақ базар экономикасына тийкарланған раўажланыўдың өзине тән жолына ийе болған ҳуқықый демократиялық мәмлекетти қурыў ҳәм пухаралық жәмийетти қәлиплестириў идеясы баслы ўазыйпа етип белгиленди.

Буның ушын дәслеп жәмийетте ҳуқықый системаны қәлиплестириў ҳәм сол жәмийет ағзаларының ҳуқықый мәдениятын ҳәм санасын көтериў талап етилди.

 Жәмийет ағзаларының ҳуқықый мәдениятын ҳәм саўатлылығын асырыў мақсетинде 1997 жыл 29 августта «Жәмийетте ҳуқықый мәдениятты раўажландырыўдың миллий дәстүри» қабыл етилди ҳәм усы дәстүр тийкарында ҳәттеки билимлендириў мекемелеринде де бир қатар илажлар әмелге асырылып келинбекте.

         Мектеп, тәлим-тәрбия мәселеси мәмлекет ҳәм жәмийет қорғаўында болыўы тийкарғы нызамымызда белгилеп қойылған. Келешегимиз тийкары билим дәргайында жаратылады. Халқымыздың ертеңги күни қандай болыўы, перзентлеримиздиң бүгин қандай тәлим-тәрбия алыўына байланыслы.

Ҳақыйқатында да  ҳуқықый саўатлылык ҳәм ҳуқықый тәрбияның нәтийжелилигин асырыўда билимлендириў мекемелериниң орны айрыкша әҳмийетке ийе. Билимлендириў мекемелеринде оқыўшыларға билим бериў менен бир қатарда оларды тәрбиялаў сондай-ақ ҳуқықый саўатлылықты асырыў тийкарғы мақсети саналады. Билимлендириў мекемелеринде тәлим-тәрбия мәселелери 1997 жыл 29- августта қабыл етилген Өзбекстан Республикасы «Билимлендириў ҳаққында» ғы нызамы ҳәм де «Кадрлар таярлаўдың миллий дәстүри»нде де анық белгилеп берилген.

Ҳуқықый тәрбия бул-мәлим бир дизим тийкарында алып барылатуғын, анық бир мақсетти гөзлейтуғын ҳәм нызамларға бойсыныў сезимин қәлиплестириўши қурал.

 Ҳуқықый тәрбия бул-улыўма тәрбияның ажыралмас бөлеги болып, ҳуқықый билимлер тийкарында жаслар санасында ҳуқық түсиниклерин қәлиплестириўши ҳәм ҳуқықый мәдениятты раўажландырыў арқалы амелге асырылатуғын процесс.

Билимлендириў мекемелеринде ҳуқықый тәрбияны қәлиплестириў ҳуқықый билим бериў ҳәм ҳуқықый саўатлылықты асырыў тийкарында әмелге асырылады.

Ҳуқықый тәрбия тәлим процессиниң ажыралмас бөлеги болып, шахсты өзиниң ҳәм өзгелердиң ҳуқықын билиўге ийтермелейди.

Ҳуқықый тәрбияның тийкарғы мақсети бул-ҳәр бир шахстың нызамларды терең үйренип оған әмел етиўи, өз ҳуқық ҳәм еркинликлерин аңлап жетиўи ҳәмде өзгелер ҳуқық ҳәм еркинликлерине ҳүрмет пенен қараў сезимин қәлиплестириўден ибарат. Оқыўшы жаслардың ҳуқықый билимин асырыўда мектеп оқыў сабақлықларының  әҳмийети үлкен .

Мектеплерде «Конституция әлипбеси», «Өзбекстан мәмлекети ҳәм ҳуқықы тийкарлары», «Конституциялық ҳуқық тийкарлары», кәсип-өнер коллежи ҳәм академиялық лицейлерде «ҳуқықтаныў» сабақлықлары терең өтилип, оқыўшы жаслардың ҳуқықый билимлерин асырыўға айрықша итибар бериледи. Ҳуқықый тәрбияны жетилистириў мақсетинде билимлендириў мекемелеринде оқытыўшылар ҳуқықтаныў сабақларын жаңа педогогикалық технология, дәстүрий емес сабақ формаларынан ҳәм де ҳәр қыйлы ҳуқықбузарлыққа байланыслы кишигирим сахналық көринислерден, ал үгит-нәсият жумысларын алып барыў процессинде лекция, семинар, сәўбетлесиў сыяқлы интерактив методлардан пайдаланылса мақсетке муўапық болады. Сондай-ақ ҳуқықтаныў сабақлықларында мәмлекет, ҳуқық ҳәм олардың өз-ара байланысы, нызамшылық ҳәм оған болған қарым-қатнас, ҳуқықбузарлық, ҳуқықый жуўапкершилик сыяқлы түсиниклерге кеңнен мағлыўматлар берилген. Ҳуқықтаныў сабақлықларын терең үйрениў арқалы нызамшылықты беккемлеўге, ҳуқық нормаларын толық өзлестириўге ерисиледи.

            Ержетпегенлер ортасындағы ҳуқықбузарлықлардың жүз бериўи, олардың диний-экстремизм ҳәм терроризм сыяқлы жат иллетлерге араласып қалыўына себеп олардың ҳуқықый саўатлылығы ҳәм ҳуқықый тәрбиясының жетерли дәрежеде емеслиги тийкарғы машқалалардан бири.

 Анықлап көргенде, ҳуқықбузарлық ҳәм жынаят ислеген көпшилик өспиримлеримиз өзлериниң ең әпиўайы ҳуқық ҳәм миннетлерин билмейди. Ҳуқық қорғаў хызметкерлериниң айтыўынша, жумыс пайытында бундай ўақыяларда көбинесе олардың толық ҳуқықый саўатсызлығы тергеў пайытында мәлим болады. Жас өспиримлер ҳуқықый саўатсызлығы ақыбетинде жынаятқа жазаның бар екенлигин яки оның ақыбетин толық аңламастан бундай ўақыяларға араласып қалмақта.

Жәмийетте ҳуқықый мәдениятты, ҳуқықый саўатлылықты асырыў бүгинги күнде мәмлекет сиясат дәрежесине көтерилген. Жас өспиримлер арасында ҳуқықый тәрбияны асырыўда мәҳәллелердиң орны айрықша. Себеби, мәмлекетте мәҳәлле-мектеп-шаңарақ бағдарында жумыс алып барыў жолға қойылған. Мәҳәллелерде шаңарақлар арасында мәселен «Сиз өз ҳуқық ҳәм миннетлериңизди билесиз бе?», ҳуқықты билиў шаңарақтан басланады» сыяқлы таңлаўлар өткерилип турса, үгит-нәсиятлар алып барылса, ҳәр бир шаңарақ бул илажларда актив қатнасып турса буның нәтийжеси шаңарақтағы бала тәрбиясына жақсы тәсир жасайды. Ал, билимлендириў мекемелеринде усы машқалаларды сапластырыўда ҳуқықтаныў сабақларынан тысқары ҳәр бир топар басшысы сабақтан тысқары ўақытлары ҳәр бир оқыўшы менен тығыз жумыс алып барыўы тийис. Буннан тысқары мектеплерде, коллеж ҳәм лицейлерде сабақтан тысқары ўақытларда дөгерек жумысларына балаларды тартыў керек. Ҳәр бир мектеп, коллеж ҳәм лицейлерде ҳуқықтаныў пәни бойынша мысалы, «Жас ҳуқықшылар» яки «Жас юристлер» сол сыяқлы дөгереклер ис алып барып, өз ис-режесине жас өспиримлердиң ҳуқықый тәрбиясын асыратуғын әҳмийетли илажларды киригизип, бул илажларды әмелде қоллаў керек. Айырым, мектеп, коллеж ҳәм лицейлерде дөгерек жумыслары атына дүзилип, ис-режелериде қағаз жүзинде қалып кетпекте. Жаслар ортасында ҳуқықый саўатлылық ҳәм ҳуқықый тәрбияны асырыўда таңлаўлардың роли үлкен. Мәселен, Республикамыз жаслары арасында ҳуқықый тәлим тарбияны тереңлестириў, жәмийетте нызамның устемли болыўын тәмийнлеў, Республикамызда әмелдеги нызамлар әҳмийетин өсип киятырған жас әўладқа түсиндириў, ҳуқықый демократиялық мәмлекет қурыўда жаслардың қатнасыўын тәмийнлеў, Президентимиз Парманлары, Өзбекстан Республикасы ҳәм Қарақалпақстан Республикасы нызамларына жасларды ҳүрмет пенен қараў сезимлеринде тәрбиялаў, оларда Ана Ўатанға мухаббат, келешекке исеним руўхын қәлиплестириў, жаслар ҳәм өспиримлер арасында ҳуқықбузарлық жағдайларын, жынаятшылық иллетлерин кемейтиў ҳәмде пүткиллей сапластырыў мақсетинде ҳәр жылы академиялық лицейлер ҳәм кәсип-өнер коллежлери арасында «Сиз нызамды билесиз бе?» көрик таңлаўы өткерилип келинбекте. Бул таңлаўға ҳәр бир оқыў орнынан бир қанша жаслар қатнасып өз билимлерин асырды. Мәселен. НМПИ қасындағы 1-санлы академиялық лицейдиң «Адолат» топары усы таңлаўдың Өзбекстан Республикасы финал басқышында 2010 жыл 3-орынды, откен жыл (2012 ж) май айында финалда 1-орынды ийелегени дыққатқа ылайық. Әсиресе тәрбиясы аўыр балалар менен топар басшылары, психолог ҳәм де ҳуқықтаныў пәни оқытыўшысы жеке ҳалда ислесип, олардың ата-аналары менен тығыз байланыста болыў талап етиледи. Ҳуқықый тәрбия арқалы оқыўшылардың нызамларға болған мүнәсибети ҳәм оған сөзсиз бойсыныўы тәмийнленеди. Соның менен бирге оқыў орынларында оқыўшылар ҳәм ҳуқықты қорғаў уйымлары хызметкерлери қатнасыўында ушырасыўлар шөлкемлестирилип, сәўбет ҳәм сораў-жуўаплар өткерилип турылса жаслардың ҳуқықый билим дәрежеси артады. Ҳуқықый тәлим ҳәм тәрбияны оқыўшы жаслар санасына сиңдириў ҳәм оларда нызамларға ҳүрмет пенен қараў сезимин асырыў, нызам бузыўшылық ҳәм жынаятлардың алдын алыўдың ең нәтийжели факторларынан есапланады.

Мектеплер, кәсип-өнер коллежи ҳәм академиялық лицей жасларының ҳуқықый билимлерин асырыўда ҳәм оларды угит-нәсиятлаўда ғалаба хабар қуралларының орны да айрықша әҳмийетке ийе. Мектеплер, кәсип-өнер коллежи ҳәм академиялық лицейлерде ҳуқықый тәрбияның нәтийжелилигин асырыўда унамлы жетискенликлер менен бир қатарда кемшиликлерде жүз берип келмекте. Жаслардың ҳуқықый билим ҳәм тәрбиясын асырыўда бүгинги күнде усы тараў бойынша методикалық қолланбалар, оқыў қолланбалары, юридик әдебиятларға болған иқтыяж айырым машқалаларды келтирип шығарса, айырым тәлим мекемелеринде жетерли ҳуқықый әдебиятлардың бар болыўына қарамастан олардың мақсетке муўапық рәўиште пайдалана алмаслығы, айырым оқыў орынларында ис-режелердиң толық орынланбай қағаз жүзинде қалып кетиўи ҳуқықый билим ҳәм ҳуқықый тәрбияны әмелге асырыўда унамсыз тәсир көрсетеди.

Жуўмақластырып айтқанда, билимлендириў мекемелеринде ҳуқықый тәрбия нәтийжелилигин асырыў арқалы оқыўшы жаслардың ҳуқықый мәденияты ҳәм саўатлылығын қәлиплестириў ҳәм оларды кәмил инсан етип тәрбиялаў талап етиледи.

 

Орынбетов Н.

Елимиз Президенти И.А.Каримов өз шығармаларында сондай-ақ Өзбекстан Республикасы Олий Мәжлисиниң сессияларында сөйлеген сөзлеринде елимиз ғәрезсизликке ерискеннен кейинги дәўириндеги жәмийетлик-сиясий, экономикалық ҳәм мәдений тараўлардағы түпкиликли өзгерислердиң барлығы бул жәмийеттиң ҳәзирги раўажланыў басқышларының зәрүрлигинен келип шыққанлығын ҳәр тәреплеме түсиндирип келиў менен бирге жәмийет раўажланыўының тийкары болса бул елимиздиң келешеги болған жаслардың яғный сап денели саламат әўладларымыздың жетилисиўи  менен тиккелей байланыслы екенлигин атап көрсетип мынадай деп келтиреди «Жоқары мағлыўматлы, мәдениятлы ҳәм профессионал тәрептен толық жетик инсанның ҳәр тәреплеме еркин болыўы, соның менен бирге демократиялық ҳәм экономикалық өзгерислердиң исенимли таянышы болыўы мүмкин»,- деп атап көрсетеди. Усы көрсетилгениндей мектеплердеги дене тәрбиясы сабақларында оқыўшыларға миллий ҳәм адамгершилик қадриятларды үйретип барыў бул ҳәр бир сабақ барысында әмелге асырылып барылатуғын тийкарғы ўазыйпалардың биринен есапланады. Мектеплерде оқытылып киятырған дәстүрий билимлендириў системасы бул оқыўшылардың өз өмир жолларын саналы рәўиште өзлери таңлай алатуғын, соның менен бирге өзлериниң жеке пикир ҳәм усынысларын еркин баянлап бере алатуғын бәркамал әўладты тәрбиялаўға қаратылған. Мәмлекетимиз Президенти Ислам Каримовтың 1999-жыл 14-апрельде болып өткен Олий Мәжлистиң 14-сессиясында шығып сөйлеген сөзинде «Өзбекстан XXI-әсирге умтылмақта» деген шығармасында белгиленген ўазыйпалардан келип шығып, билимлендириў системасында алып барылған тәжирийбе-сынаў нәтийжелери илимий методикалық көз-қарастан ҳәр тәреплеме анализ етилип, мектеплерде дене тәрбиясы сабақларын оқытыўдың мәмлекетлик билимлендириў стандартлары менен оқыў бағдарламаларының мазмунына реформаның бас мақсетинен келип шыққан ҳалда зәрүрли дүзетиўлер менен ўақыт талабына сай жаңалықлар енгизилди. Бунда тийкарғы итибар өсип киятырған жасларымызды миллий ҳәм адамгершилик қадриятлар тийкарында тәрбиялаў болып, усы тийкарда оларға Ўатанға муҳаббат, миллий ғәрезсизлик идеяларына садықлық руўхында тәрбиялаў мәселелерине кеңнен итибар қаратылмақта. Өзбекстан өз ғәрезсизлигин қолға киргизген дәслепки күнлерден баслап-ақ  жәмийетимиздиң барлық тараўлары сыяқлы руўхый ағартыўшылық жумысларда да үлкен унамлы өзгерислер жүзеге келди. Физикалық тәрбия ҳәм спорт сабақларында миллий қадриятлар, миллий спорт түрлери менен миллий ойынларды мәмлекетимиздиң территориялық, миллий, ықлымдағы географиялық шараятлардан келип шыққан ҳалда үйретип барыў дәўир талабы болып есапланады. Бунда тийкарынан Абу Али Ибн Сино, Алишер Наўайы, Бердақ, Ажинияз, Күнхожа басқада Орта Азиялы алламалардың физикалық тәрбия, саламатлық ақыл ҳәм әдеп-икрамлық тәрбияға байланыслы илимий мийрасларын толығы менен басшылыққа алыў жақсы нәтийжелерди берип келмекте.Улыўма орта билим бериў мектеплериниң оқыў бағдарламаларында спорттың барлық түрлери сыяқлы миллий гүрестиң киргизилиўи бул республикамыздың дуньялық көлемде танлыўына себеп болды. Абу Али Ибн Синоның жазып қалдырыўынша бурынғы ўақытларда буннан мың жыллар илгери миллий гүрестиң еки түри болған. Буның бириншиси  қарсыласының белинен услаўға рухсат берилген болып, палўанлар аяқ жумсамастан алысатуғын болған. Екинши түринде болса геўдениң қай жеринен услап алсада, аяқлары менен ҳәрекет етип отырған. Бирақ, ҳәр еки гүрес түринде қол менен аяқтан алыў қадаған етилген.Өзбекстан Республикасы Президенти Ислам Каримовтың атап көрсеткениндей «Спортшы  майданға өз ели ҳәм халқы атынан түседи, оның жеңиси ушын майданда  Мәмлекектлик Гимн жаңлап, мәмлекет байрағы жоқарыға көтериледи. Өзбекстан мақтанышлары болған Мухаммедқадыр Абдуллаев, Артур Григорян Лина Черязова, Рустам Қасымжанов, Ирода Тулаганова, Миржалол Қосимов, Бахром Авазов, Еркинбай Қутыбаев, спорт тараўындағы ерискен жетискенликлерин дене тәрбиясы сабақларында оқыўшыларға жеткериў нәтийжесинде олардағы улыўма адамгершилик ҳәм миллий қадриятлар қәлиплесиў менен бирге Ўатанға болған муҳаббат пенен өз халқына болған ҳүрмети артып барады.Булардан тысқары  дене тәрбиясы сабақларында оқыўшыларға миллий ҳәм адамгершилик қадриятларды сиңдирип  барыў бул ҳәр бир сабақты өтиў барысындағы муғаллимниң тийкарғы ўазыйпасы болып есапланады. Елимиз Президентиниң «Ҳеш бир нәрсе мәмлекетти спорт киби дуньяға таныта алмайды» дегениндей, бүгинги күнде қайсы мәмлекетти алып қарасақта спортқа деген қызығыўшылық артып, спорт пенен шуғылланыўшы жаслардың саны күннен күнге көбейип бармақта.Ҳәзирги күнде спорт пенен шуғылланаман деген ҳәр бир инсанға ҳеш қандай иркиниш болмастан жасларымызға кең жол ашып берилмекте. Соныда айтып өтиўимиз тийис, заманагөй спорт имаратлары қурылып, пайдаланыўға тапысырылды. Ал, бурыннан бар спорт имаратлары болса қайта реконструкция исленип заманагөй спорт әнжамлары менен толық үскенеленип, күнделикли ойын майданшаларына айналды. Ал, мәмлекетимиз спортшыларға барлық мүмкиншиликлерди жаратып бермекте. Ал спортшыларымыз болса усы шараятлардан пайдаланған ҳалда өз мәмлекетин дуньяға танытады.Бүгинги күнде көпшилик жаслардың қызығатуғын тараўы бул спорт болып, спорт жасларды ҳәр тәреплеме шыныққан, саламатлығы беккем, ақыллы, зийрек етип тәрбиялаў менен бирге олардың бос ўақытларын бийкарға өткермей, ҳәр түрли жаман жолларға түсип кетиўлеринен сақлайды.Спорт пенен шуғылланған жаслар саламат болып өсиў менен бирге өзин-өзи қорғаў мүмкиншилигине ийе болады. Ҳәзирги күнде қызларымызда спорт майданларында ер балалардан кем емес. Оларда өзлери қызыққан ҳәр қыйлы спорт түрлери менен шуғылланбақта.

П.Мырзамбетов

При изучении истории каракалпакской литературы наблюдается развитие новых жанровых форм.  Каракалпакская литература конца ХIХ начала ХХ веков богата разными жанровыми формами. Поэтому творчество таких поэтов, творивших в этот период, как Кулмурат, Кази Маулик, Сейфулгабит, Сапура и др. отличаются от творчества поэтов-классиков ХIХ века в жанровых формах.

Поэты этого периода продолжали использовать жанровые формы применяемые в творчестве классиков Кунходжи, Ажинияза и Бердаха, а также ввели в каракалпакскую литературу жанровые формы поэзии народов Востока.

Основную часть творчества поэтов  каракалпакской литературы конца ХIХ начала ХХ веков занимает традиционная форма стихов. Эта форма стихосложения применялась и в ХIХ веке в творчестве  Кунходжи, Ажинияза, Бердаха, а также народные шаиры (поэты) конца ХIХ начала ХХ веков. В творчестве народных шаиров традиционная форма стихов  отличается друг от друга размерами, порядком рифм.

Народные шаиры были мастерами создания произведении тарип (ода) или стихов-описания. Потому что у  народных шаиров,  как и у поэтов классиков были традиции писать тарипы. В ХIХ веке у Ажинияза появились такие произведения как «Мой край» («Еллерим барды»), «Имеется» («Бардур»), в литературе конца ХIХ начала ХХ века в творчестве Коразбек Разбек улы объемное произведение «Хвалебный тарип» («Мактау тарипи»), у Аяпбергена Мусаева «У каракалпаков есть» («Каракалпактады»), у Жанабая Каратай улы «Аксунгул», у Кази Маулика «Чимбайские баязы» «Нет слов» («Не создур»), «Ума не постигаю» («Аклым хайрандур»), «Похоже» («Кушайды»), «Красавица» («Перизат»), «Вспоминаю» («Ядыма тушти»)  и т.д.    

Темная ночь становится светлой от ее лица,

На стройный кипарис похож ее стан,

Носит она драгоценный шелковый платок,

Ума не постигаю ее красоту.                                 

                                                  («Ума не постигаю»)

Люблю твое лицо, как красное яблоко,

Люблю твои черные красивые глаза,

Буду жертвовать собой за твое каждое слова,

Твои сладкие, как мед, слова вспоминаю.¹                         

                                                                                            («Вспоминаю»)   

Известный литературавед профессор К.Жаримбетов доказывает, что жанр тарип, появившиеся в творчестве каракалпакских поэтов ХIХ века занимало особое место и нашло продолжение в поэзии шаиров каракалпакской литературы конца ХIХ и начала ХХ веков (2).

Одним из образцов тарип этого периода считается произведение А.Мусаева «Каракалпактады» посвящается теме родной земли, Родины.

Эту землю наши предки много лет назад нашли,

Здесь они кобиль доили, скот бесчисленный пасли,

Здесь джейраны и газели скачут весело вдали,-

Степи, солнечные степи у каракалпаксков есть.

 

Беспощадные в сраженье, благородные орлы,

Зря не тратившие в битве ни заряда, ни стрелы,

Пламенные, как Рустамы, мощные, как Гёроглы,

Знаменитые джигиты у каракалпаков есть.³           

                                                                          («У каракалпаков есть»)

Литературавед к.ф.н. Б.Давлетов считает, что в тарипах сохранены жанровые особенности од европейской  литературы и касыд восточной литературы (4).

 Каракалпакские народные шаиры были хорошо знакомы с литературой народов Востока. Поэтому в их творчестве встречаются жанр газель. Газель-в переводе с арабского означает любовь к женщине (5), или лирическое произведение о любви (6).

Первоначально в классических образцах газель писали только на любовную тему. Известные поэты Саадий, Хисров Дехлавий, Хафиз Шеразий, Лутфий, Джами, Навои, Бабур, Мукими, Фуркат считаются мастерами газели. Но среди них за развитие этого жанра в узбекской литературе  Алишер Навои был признан «султаном газелей» (6).

Живший и творивший в конце ХIХ начала ХХ веков Кази Маулик учился в медресе Бухары и хорошо знал  традиции восточной литературы,  он был близко знаком произведениями классиков восточной литературы. Некоторые газели Кази Маулик близки к традиционному жанру газель. Но поэт очень мало писал в традиционном жанре газель. Например в газели «Праздник курбан-хайт» («Курбан хайт») поэт  придерживается традиционных образцов.

Кази Маулик ввел в каракалпакскую литературу конца ХIХ начала ХХ веков жанр муашшак. Муашшак в переводе от арабского означает «украшенный» (6).

Особенностью муашшак считается то, что при сложении начальных букв каждой строки стиха можно прочитать имя человека. Жанр муашшак близок к стихам алфавитам в литературе народов Востока и к древнегреческим акростихам.

В каракалпакской литературе произведения Ажинияза «Ай-Алип», «Подойди» («Бери кел»), стихотворение «Учёба» («Окыу») Сапуры написаны в форме стиха-алфавита.

В каракалпакской литературе конца ХIХ начала ХХ веков особое место занимает жанр муашшак. Народный шаир Казы Маулик был известен своими муашшаками. До нас дошли такие его произведения в форме муашшак как «Шест букв» («Алты харип»), «Ума не постигаю» («Аклым хайрандур»), «Состязание с Сапурой» («Сапура менен айтыс»). Если Казы Маулик  в своем состязании с Сапурой стихи писал в традиционной форме муашшак, то Сапура отвечала нетрадиционной форме муашшак.

В творчестве народных шаиров особое место занимают баиты. Баиты такая форма произведении в арабской, персидской, тюркской литературе, рифмующихся двухстрочных стихов (6).   Нужно отметить и то, что в восточной литературе газели, касыды, маснавий состоят из баитов (5).

В каракалпакской литературе баит является лирическим жанром, где в основном воспевается любовь и хорошая жизнь, поэтому традиционно баиты исполняются  в посиделках.

Испытываешь трепет, когда видишь ее прекрасные лики,

Когда целуешь ее губы, обнимая тонкую талью,

Испытываешь то чувство, что этот поцелуй слаще меда,

Живут такие прекрасные девушки только в Чимбае.¹

                                                                                     («Чимбаиские баязы»)

Известный литературовед д.ф.н. Н.Давкараев в своем труде пишет, что к жанру баит относятсы такие произведения Ажинияза как «Ай Алип», «Шыкты жан», «Бу сахар» (7. 135-136).

В творчестве народных шаиров особое место занимают айтысы или состязания поэтов. В этот период известны айтысы «Кулмурата и Абубакира», «Кази Маулик и Сапуры».

Таким образом каракалпакская литература конца ХIХ начала ХХ веков богата разнообразными жанровыми формами. В этом особая роль народных шаиров, так как они в своем творчестве мастерски применяли традиционную форму стихотворении, тарипы, газели, муашшак, баит и другие жанровые формы.

 

Т. Есемуратов

Большое место в работе каждого учителя занимает словарная работа.

Программа по русскому языку в национальных классах предусматривает усвоение определенного количества слов в каждом классе.

Работа с этими словами дает возможность расширить активный словарный запас учащихся, уточнить их знания о значении и слова, научить употреблять слово в новом контексте, повысить грамотность.

Содержание работы по обогащению словарного запаса учащихся специфично. Оно представляет собой определенный список слов (словник), значение которых должно быть разъяснено детям и употреблению которых они должны быть обучены.

Словники для словарной работы создавались исходя из разных целей. В одних случаях методисты за основу брали грамматико-орфографические трудности слов, другие — их смысловую ценность для обогащения словарного запаса учащихся. Первый подход к отбору слов составляет грамматико-орфографическое направление в словарной работе, второй -семантическое направление. Оба направления решают свои специфические задачи. Грамматико-орфографическое направление объединило следующие виды работы на словом: словарно-морфологическую, словарно-орфографическую, словарно-морфемную и словарно-орфографическую. Семантическое направление объединяет следующие виды работы над словом: словарно-семантическую и словарно-стилистическую. «Последние два вида работы над словом составляют основу обогащения словарного запаса учащихся, т.е. собственно словарную работу в школе». [М.Т. Баранов 2001, 237].

В настоящее время в процессе обогащения словарного запаса учащихся учителя опираются на словарь текстов учебников по русскому языку, на изучаемые литературные произведения, на словарь текстов для изложений и предположительный словарь тем сочинений.

Основу содержания обогащения словарного запаса учащихся составляют тематические (идеографические) и лексико-семантические группы слов. Это связано с тем, что «знания сохраняются в упорядоченном виде целыми тематическими группами, относящимися к различным сферам житейского опыта». [С.Д. Казнельсон 1972, 111].

Отбор смысловых тем для обогащения словарного запаса учащихся необходимо производить с расчетом реализации целей подготовки их к жизни. Роль дидактического материала при этом не следует преувеличивать, однако, как пишет В.А. Звегинцев, «язык может оказывать и действительно оказывает воздействие на поведение человека, используя имеющиеся в его распоряжении каналы» в связи с тем, что «мышление человека преимущественно протекает в языковых формах». Через специально отобранную лексику языка учитель определенным образом воздействует на мышление и эмоции детей. Коммуникальный акт осуществляется «всегда в общественной среде» и «требует обязательного согласования с широким кругом общественных установлений и «знаний», и всегда целеориентирован». [В.А. Звегинцев 2008, 122].

При определении тематических групп (идеографических тем) для организации работы по обогащению словарного запаса учащихся на уроках русского языка в У-1Х классах через обращение к словарям необходимо исходить из «социального заказа» общества о воспитании подрастающего поколения, обладающего «всесторонне развитыми способностями». В соответствии с этим положением первым принципом отбора тематических групп слов является социально-коммуникативный.

Межпредметный материал — богатый источник для пополнения содержания работы по обогащению словарного запаса учащихся на уроках русского языка. Отсюда выделяется межпредметно-коммуникативный принцип отбора тематических групп слов для работы по обогащению словарного запаса школьников.

«В соответствии с указанными принципами актуальными оказываются следующие тематические (идеографические) группы слов: общественно-политическая лексика, морально-этическая, спортивная, лексика гигиены и здравоохранения, искусства и культуры, военная лексика (оборона Отечества), лексика права, труда».

Таким образом, учителю необходимо чётко знать содержание работы по обогащению словарного запаса учащихся. Это позволит  умело и грамотно использовать словарную работу на уроках русского языка. Ведь чем богаче активный словарный запас человека, тем содержательнее, доходчивее, красивее его устная и письменная речь.

 

М.Григорьева

Бүгiнгi жаһандану дәуiрi әлемдегi халықтардың қайсы салада болса да бiрлесуiн, ынтымақта жұмыс алып баруын талап етедi. Өз кезегiнде әрбiр халықты жақындастыратын, қарым-қатынасын жеңiлдететiн және бір тілде сөйлейтіндердің екінші тілде сөйлейтіндермен түсінісу, қатысу қажеттілігін өтейтiн құрал — аударма өнерi екендiгi ешкiмге сыр емес.

Аударма арқылы әрбiр халықтың ұлттық ерекшелігi, әдет-ғұрпы, салт -дәстүрi, мәдениетi танылады. Сондықтан да халықтар арасындағы мәдени байланыстың ең үлкен факторы – аударма.

Бiр халықтың асыл қазыналарын екiншi тiлге аудару дәстүрi батыс және шығыс елдерiнiң қай-қайсысының да тарихында болған.

Аударманың көптеген түрлері бар болып, бұл ұғымының қолданылу аясы да өте кең. Бiр тiлден екiншi тiлге поэзиялық және прозалық шығармалар, публицистикалық мақалалар, ғылыми еңбектер, саяси және қоғам қайраткерлерiнiң, шешендердiң сөйлеген сөздерi, кинофильмдер аударылады. Бұлардың қайсысына болса да қойылар басты талап түпнұсқаның стильдiк, тiлдiк ерекшелiктерiн түгел ескере отырып, оның көркемдiк-идеялық қасиеттерiн толық әрі нақты жеткiзу. Қазiргi кезде шет тiлдерiнен немесе туыстас тiлдерден аударылған дүниелерді зерттеп, оның аударылу деңгейін тiлдiк тұрғыдан қарастыру – аударматануғылымының өзектi мәселелерiнiң бiрi болып келеді. «Қазіргі заманауи тәржімада аударманы лингвистикалық тұрғыда зерттейтін ғылым дамуда әрі оның аударма теориясы, аудармаға талдау және аударма жасауды меңгерту әдістемесі тәрізді бағыттары бар» [Қазыбек:26].

Түркі тілдерінің ішінде қазақ және қарақалпақ тілдері бір-біріне жақын тілдер саналады. Тұрмыс-тірішілігі мен әдет-ғұрпы тамырлас, тағдырлас, туысқан қарақалпақ халқы ақын-жазушыларының поэзиялық және прозалық шығармалары қазақ тiлiне аударылып, өз оқырмандарына ие болды.

Бұл аударылған шығармалардың iшiнде қарақалпақ прозасын жаңа белеске көтерген, өз уақтында Халықаралық Махмуд Қашқари сыйлығына ие болған Т.Қайыпбергеновтың «Қарақалпақнама» (Алматы: «Жазушы» 1988. Қарақалпақ тiлiнен аударғандар: Қ.Найманбаев, Т.Дәулетов) роман-эссесiн атап өтсек болады. Сонымен қатар Өзбекстан Қаһарманы, Өзбекстан және Қарақалпақстан халық жазушысының туған халқының үш ғасырлық өміріндегі алмағайып ауыр кезеңдері мен қоғамдық оқиғаларды сипаттап, қарақалпақ халқының рухани келбетін асқан шеберлікпен көрсетiп берген «Қарақалпақ дәстаны» трилогиясын (Астана: «Аударма», 2008.) аудармашы Зұлқарнай Сақиұлы қазақ тiлiне аударды.  Жазушының «Рахмет саған, ұстазым...» (Алматы: «Жалын», 1983) повестер жинағын қазақ тiлiне Қ.Құдабаева аударып, қазақ оқырмандарына ұсынды.

Қазақ тiлiне аударылған  бұл  көркем шығармалардың бойынан  сол ұлт туралы материалдық та, рухани да болмысын тануға болады. 

Тәржiмаланған көркем шығармалар арқылы, автордың танымдық аясы мен ақиқат дүниені бейнелеу қабілеті, жазушы баяндап отырған ортаның мәдениеті, тұрмыс-тіршілігі, танымдық ерекшелігі байқалады.

Бұл аудармашыға үлкен мiндет жүктейдi. Сондықтан жазушы тіліндегі әрбір тілдік бірлік, стильдiк ерекшелiгiн көрсете бiлу аудармашыға байланысты. Аудармашыға түпнұсқадағы ұлттық тілдің сырын тану, тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, сол тілде сөйлеуші этностың сан ғасырлық жүріп өткен тарихымен, күнделікті өмірде мәдениетімен байланысты орныққан сөздiк қордағы ортақ сөздердiң мәнiн, ой танымын бiлiп, сезiнудi талап етедi.

Аудармашы көркем шығарманы тәржiмалауда қазақ және қарақалпақ тiлдерiнiң сөздік қорындағы сан алуан тілдік бірліктердің стильдік, мағыналық, функционалдық қызметтерін толық меңгеруi тиiс. Сонымен бiрге екi тiлдегi сөздердiң заттық мәдени мағынасын, ұлтты таныту қасиеттерін, этимологиялық қалыптасу тарихын жете ұғынуы керек.

Қарақалпақ  тiлi қыпшақ группасының iшiнде ноғай мен қазақ тiлiне, ал Орта Азия түркi тiлдерiнiң iшiнде қазақ тiлiне жақын. Дегенмен бұл екi тiлдi салыстырып қарасақ, қарақалпақ тiлiне оғұз, қарлұқ тiлдерiнiң әсерлерi тигендiгi сезiледi [Нұрмаханова:25].

Бұл өз кезегiнде аударма жұмысында екi тiлдiң сөздiк қорындағы ортақ сөздердiң өзiнде де қолданылу аясы мен iшкi семантикасында өзгешелiктер бар екенiнен дерек бередi.

Қарақалпақ халқының кешегi күнi мен бүгiнi, болашағы туралы ой тербеген жазушының «Қарақалпақнама» шығармасы — ұлттық тілдің табиғатын шынайы танытатын тілдік бірліктерге, ең алдымен, тілдегі фразеологизмдерге, мақал-мәтелдерге, нақыл сөздерге бай туынды. Бұндағы аудармашының  генетикалық және типологиялық жағынан туыс, сонымен бiрге ұлттық өзгешелiкке ие болған қарақалпақ тiлiнiң сөз айшықтарын, тiлдiк шеберлiгiн қаншалықты дәрежеде қазақ тiлiне жерiне жеткiзе аударғандығын салыстыра-салғастыра зерттеудi қажет етедi.

Бүгінгі күні көркем туындыларды аударуда аудармашыға тіл иесінің тілдік бірліктерін дұрыс, мән-мағыналарын терең түсінiп, жеткiзе бiлуiне көңiл аударылмақта. Тілді ұлттың тарихымен, мәдениетімен, рухани қазынасымен, яғни дүниетанымымен тығыз қарым-қатынаста, бірлікте алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғаты аудармада ашып берiледi.

Белгілі бір ұлттың тарихынан, мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік бірліктерге — тілдегі фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін, салт-дәстүр ерекшеліктерін білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.

Қарақалпақ тiлiнен қазақ тiлiне аударылған фразеологиялық тiркестердi жүйелеп, салыстырмалы-салғастырмалы талдау жүргізіп, діні, мәдениеті, тарихы, әлеуметтік даму жолдары жақын халықтар тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді салыстыра-салғастыра зерттеу, аудармашының олардың бойындағы ұлттық-мәдени ерекшеліктердi айқындауы, ортақ айшықтарын табуы және теңеулердің жасалуына негіз болған уәждерді ашып көрсету, мағына қалыптасу жолдарындағы ерекшеліктерін анықтау қажет.

Екiншi кезекте қарақалпақ және қазақ тiлдерi қаншалықты жақын болғанымен туыстық атаулардың өзiнде де бiр қанша өзiндiк ерекшелiктерге ие. Сыртқы тұлғалық жағынан жақын болғанымен iшкi семантикасында белгiлi дәрежеде айырмашылықтары да бар. Бұл аудармашыдан үлкен жауапкершiлiктi талап етедi.

Екi тiлдегi туыстық атауларының семантикалық ерекшеліктері туралы мәселені айқындау үшін, біріншіден, қарақалпақ және қазақ тілдеріндегі туыстық атауларының ойдан шығарылмағандығын, екіншіден, бұл тілдердегі туыстық атаулардың өзге түркі тілдеріндегі туыстық атаулар жүйесіндегі орнын анықтап, ортақтықтары мен айырмашылықтарын айқындау, оларды тарихи-этимологиялық аспектіден қарастырған жөн. Туыстық терминологиясы лексиканың ең бір көне қабаттарына жатады. Осы лексика-семантикалық топтағы басты туыстық қатынастарды бейнелейтін атаулар әрбір тілдегі негізгі сөздік қорға кіреді. Белгілі бір тілдегі немесе тілдер тобындағы туыстық аталымдарды зерттеудің үлкен қиындықтары бар. Отбасылық формасы туыстық жүйесіне қарағанда тезірек өзгеріске ұшырайды, осыған орай халықтардағы туыстық қатынастардың бұрыннан қалыптасқан жүйесіндегі аталымдар мен қазіргі отбасы формасын білдіретін атаулар арасында сәйкессіздік байқалады. Осындай құбылысты түркі халықтары қарақалпақ және қазақ тiлдерiнен  де көруге болады.

Бұл тiлдердегi туыстық атаулардың басым көпшілігі – ертеден келе жатқан түркiлiк төл сөздер. Дегенмен, басқа тілдермен шектесіп жатқан немесе көрші халықтардың әсерiнен қарақалпақ және қазақ сөйленістерінде кірме атаулар жиі кездеседi.

Қарақалпақ тiлiнiң туыстық атауларында өзбек тілінен енген және араб тілдерінің элементтері көбірек ұшырайды.

Бұл қарақалпақ тiлiнен қазақ тiлiне туыстық атамаларды аудару барысында дәлдiктi талап етедi. Сыртқы тұлғалық жағынан бiрдей көрiнген туыстық атаулардың iшкi семантикасында өзгешелiктер бар. Сондықтан бұл тiлдердегi байырғы қабаттарымен қоса, кірме атаулардың әр түрлі қабаттарын айқындап, төл сөздер мен кірме сөздердің ара салмағы ажыратылуы тиiс.

Қорыта айтқанда,  қарақалпақ тiлiнен қазақ тiлiне аударылған көркем шығармаларды лингвистикалық тұрғыдан зерттеу, тіл біліміндегі лексикология, лексикография, семасиология салалары арқылы мәтін талдау, көркем мәтін авторының, аудармашының сөз қолданысын, стилистикалық әдіс-амалдарын, түпнұсқа мен аударма мәтін арасындағы коммуникативтік, функционалдық қарым-қатынастарын айқындау, сәйкестік мәселелерін саралау қажет.

 

Б.Бекниязов

Мустақиллик йилларида республикамизда илмий тафаккурнинг ривожланиши ижтимоий ҳаётни демократлаштириш ва гуманизациялаш, мамлакатда иқтисодий тартибот ва геосиёсий   муносабатларни қайта қуриш, фан ва ижтимоий тизимларнинг ўзаро алоқадорлигида ахборот технологияларининг кучайиши, илмий билишда интегратив соҳаларнинг шаклланиши, ривожланишда антропоцентрик ўзгаришларга диққат-эътиборнинг кучайиши билан мустаҳкам боғланди.

Ижтимоий-сиёсий, маданий, иқтисодий ва илмий-техник соҳалардаги ўзгаришлар тиллар тизимининг лексик-семантик даражасида, энг аввало, терминологияда алоҳида ўз аксини топди. Мафкура, инновация, ахборот технологиялари, педагогика (таълим) технологиялари, консалтинг, маданий мутациялар, мониторинг, синергизм каби жуда кўплаб терминлар тармоқ терминлар тизимининг сезиларли янгиланганлигидан далолат беради. Лингвистлар ва бошқа фанлар мутахассислари томонидан қайд этиладиган умумилмий ва тармоқ терминологиясини бойитиш суръати ва миқёси кенгайди.

Терминология тилнинг алоҳида лексик қатлами сифатида жамиятнинг тилга таъсирини акс эттириб, муайян тармоқ учун характерли бўлган ташқи ва ички омиллар таъсирида рўй берадиган салгина силжишларга тез ва сезгирлик билан жавоб қайтаради.

Фанларнинг тушунча-терминология тизими фаннинг моҳиятини ўзига тўплаб, унинг объекти ва предмети, мақсади ва вазифалари, қадриятлари ва муаммолари,  илмий билимлар тузилиши ва тизимини акс эттиради. Илмий тушунчаларни ифодаловчи терминларда  билиш фаолияти натижалари расмийлашади. Терминлар ахборотларни олиш ва сақлаш, кодлаштириш манбаи сифатида тафаккур ва тадқиқот қуроли, касбий коммуникация воситаси сифатида кўринади. Бу шундан далолат берадики, терминология тизими борлиқни тиллар воситасида илмий англашни  ифодалайди. Тушунча-терминология тизимининг мавжуд ҳолати муайян илмий соҳадаги назария ва амалиётнинг ривожланиши ҳақида фикр юритишга имкон беради. Бу терминлар тизимини бир бутун ҳолда, шунингдек, фан тилининг шаклланиш жараёнларини ва терминологик ўзгаришларга мувофиқлигини тадқиқ этиш масаласини долзарблаштиради. Юқорида таъкидланган фикр-мулоҳазалар қорақалпоқ педагогикасининг замонавий тушунча-терминология тизимига тўла тааллуқлидир.

            Мустақиллик йилларида таълимни модернизациялаш ва педагогикани инсонпарварлаштиришнинг янги моҳиятли асослари ишлаб чиқилиши, янги турдаги таълим муассасаларининг ташкил этилиши, педагогиканинг бошқа илмий йўналишлар билан интегратив алоқасининг ўсиши ва унинг ижтимоий, маданий, иқтисодий тартиботлар билан мустаҳкам ўзаро алоқадорлиги шароитида қорақалпоқ педагогикасининг тушунча-терминология тизими  жадаллик билан янгиланмоқда.

Илмий муомалага артпедагогика, экопедагогика, витаген таълим, гендер, педагогик герменевтика, голографик ёндашув, педагогик деонтология, кейс-стади, медиатаълим, таълим менежменти, таълим мониторинги каби кўплаб терминлар кириб келди.

Назарий педагогик билимлар ва амалий таълимий фаолиятнинг янгиланиши, шунингдек янги педагогик ғоялар ва педагогикада янги илмий йўналишларнинг вужудга келиш жараёнлари фаоллашди. Педагогик ҳодисаларни билиш учун тушунча-терминология тизимини бойитиш ва бошқа илмий тармоқларнинг маълумотларини жалб этишга бўлган объектив эҳтиёжлар шуҳба туғдирмайди. Шу билан бирга терминология кундан-кунга оммавийлашаётган педагогик ғоялар оқимини янги терминларда қайд этишини ҳисобга олмаслик мумкин эмас.

Қорақалпоқ педагогикасининг янги тушунчалар билан сезиларли бойиши терминологияда уларни тизимлаштириш ва тартибга солишга бўлган  эҳтиёжни кучайтирган. Бироқ терминологиядаги ўзгаришлар сабаблари ва натижалари, янги терминларнинг мазмуний тўғрилиги амалда тадқиқ этилмаган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, педагогик адабиётларда кенг тарқалган кўплаб янги терминлар мантиқий-тушунчавий педагогик ва терминшунослик жиҳатдан етарлича тавсифга эга бўлмаяпти.

Қорақалпоқ педагогикасига бошқа фанларнинг терминлари фаол кириб келмоқда, бироқ уларнинг педагогика тушунча-терминология тизими билан тушунчавий ўзаро нисбатини, муносабатини аниқлаш масаласи очиқ бўлиб қолмоқда. Терминологияда ўрнашган янги илмий билимлар ўзининг янгилик кучи ва тўлиқ бўлмаган таърифда расмийлаштирилиши туфайли фаол тадқиқотлар ўтказилишини тақозо қилади. Танқидий илмий тушуниб етилмаса, янги терминлар мажмуи фанларнинг тушунча-терминология тизимида кам ишлатиладиган ортиқча нарсага айланиб қолиши мумкин. Шунингдек, педагогик терминларнинг янги таърифлари мавжуд тушунча-терминология тизимини тубдан ўзгартиришга қодир бўлмаса, замонавий педагогика назарияси ва амалиёти ҳақидаги тушунча-тасаввурларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин.

            Педагогика терминологияси назарияси ва тарихининг асослари дастлаб рус олими Б.Б.Комаровскийнинг «Русская педагогическая терминология» (1969 й.) номли тадқиқот ишида ўз аксини топган. Кейинчалик педагогиканинг тушунча-терминология тизими бўйича бир неча илмий тадқиқотлар амалга оширилган. Жумладан, И.М.Кантор томонидан «Понятийно-терминологическая система педагогики: логико-методологические проблемы» номли (1980 й.), И.В. Кичева томонидан «Формирование понятийно-терминологической системы педагогики в 90-е годы XX века» номли (2004 й.) тадқиқот ишлари бажарилган. Бироқ қорақалпоқ педагогикасида шунга ўхшаш турдош тадқиқотлар умуман амалга оширилмаган. Ҳозирги кунда ўзбек тилида педагогик тушунча ва терминларнинг изоҳли луғати чоп этилган, бироқ у замонавий терминология тизими талабларига тўлиқ жавоб бермайди. Қорақалпоқ тилида эса педагогик тушунча ва терминларнинг замонавий изоҳли луғати умуман чоп этилмаган.

            Тушунча-терминология тизимларини фундаментал тадқиқ қилиш борасидаги танқисликлар XX асрнинг охири ва XXI аср бошларида муаммонинг жиддий кескинлашувига олиб келди. Хусусан, қорақалпоқ педагогикасидаги терминологик муаммолар моҳиятан таҳлил қилинмади. Айрим педагог олимлар томонидан мазкур муаммонинг баъзи жиҳатлари асосий мавзуга боғланган ҳолда кўриб чиқилган, холос. Оқибатда умумилмий терминология назарияси билан педагогика терминологияси назарияси ўртасида узилиш вужудга келган.

Таъкидлаш жоизки, қорақалпоқ педагогикаси терминлари тизимини фақат мантиқий-педагогик жиҳатдан тадқиқ қилиш етарли эмас, чунки қорақалпоқ тилининг алоҳида тизимчаси сифатида терминлар тизимининг ривожланишини тавсифловчи жараёнлар ва фактлар унинг чегарасидан ташқарида қолмоқда. Бу эса қорақалпоқ педагогикаси терминлари тизимини тартибга солиш ва такомиллаштириш, терминлар таркибини меъёрлаштириш ва инвентаризациядан ўтказиш каби вазифаларини самарали ҳал этишга халақит бермоқда.

Тушунча-терминология тизимининг ҳозирги ҳолатини таҳлил этиш ўзбек, қорақалпоқ ва бошқа халқлар педагогикасининг терминлар тизимини қиёсий-типологик тадқиқ этиш учун зарур, чунки қиёсий терминшуносликнинг ривож топмаслиги ва педагогика терминологияси назариясининг етарлича ишлаб чиқилмаслиги жаҳон таълим макони шароитида илмий педагогик ахборотлар алмашинувини сезиларли қийинлаштиради. Қорақалпоқ педагогикасида изчил, мантиқли педагогика терминшунослиги концепцияси яратилган эмаски, бу ҳол унинг асосларини ишлаб чиқиш заруриятини вужудга келтирган..

            Қорақалпоқ педагогикаси тушунча-терминология тизимини тадқиқ қилишнинг назарий-методологик масалаларини ҳал қилиш учун қуйидаги асосий вазифалар ечимини топиш талаб этилади:

            — қорақалпоқ педагогикаси тушунча-терминология тизими таҳлилининг лингво-педагогик моҳияти сифатида терминшунослик мазмунининг назарий-методологик асосларини очиб бериш;

            -мустақиллик йилларида қорақалпоқ педагогикаси тушунча-терминология тизимидаги ўзгаришлар мазмунини аниқлаш; педагогика терминларининг янгилик мезонлари ва янги терминларни тизимлаштириш принципларини ишлаб чиқиш, терминларни инвентаризациядан ўтказиш ва тартибга солиш;

            -педагогика методологияси, тарбия назарияси, дидактика ва мактабшунослик терминлари тизимидаги ўзгаришларни  таҳлил қилиш, замонавий тушунча-терминология тизимининг шаклланишидаги зиддиятлар ва муаммоларни очиб бериш;

            -қорақалпоқ педагогикаси тушунча-терминология тизимининг шаклланишида «маърифат» термини мазмунининг тутган ўрнини аниқлаш;

            -қорақалпоқ педагогикаси тушунча-терминология тизими шаклланишининг ўзига хос хусусиятларини очиб бериш;

            — қорақалпоқ педагогикаси терминларига қўйилган меъёрий талабларни аниқлаш.

З. Қаландарова

Аўызеки сөйлеў тилиниң мүмкиншилиги кең оғада бай. Әдебий тил өзиниң дерегин аўызеки сөйлеў тилинен алады. Сөйлеў тилинде сөзлер мүмкиншилигинше еркин қолланылады, шекленбеген характерде болады. Ал диалектлик сөзлер бул әдебий тилден парықлы өзгешеликлерге ийе болған белгили бир аймақта жасайтуғын халықтың тилинде шекленип қолланылатуғын сөйлеў тили, жергиликли тил варианты. Диалектлик сөзлер аўызеки сөйлеў тилиниң бирлиги. Сонлықтан да, бунда диалектке тән тилдиң барлық бирликлери әдебий тилден үлкен өзгешеликлерге ийе.

Қарақалпақстан Республикасының Қоңырат районындағы қазақлардың тили өткен әсирдиң 60-жылларынан баслап профессор Ә.Қурышжанов, Н.Жүнисов тәрепинен үйренилсе, бул аймақтағы өзбеклердиң тил өзгешеликлери профессор Ю.Ибрагимов тәрепинен, ал қарақалпақлардың тилиниң өзгешеликлери тилши илимпаз Д.Сайтов тәрепинен үйренилди. Қарақалпақстанның қубла районларындағы (Төрткүл, Беруний, Елликқала, Әмиўдәрья) қазақлардың тилин Б.Бекетов арнаўлы изертлесе, бул жердеги қарақалпақлардың тил өзгешеликлери Б.Қурбанбаева тәрепинен илимий көз-қарастан изертленди. Соңғы дәуирде изертлеў объектине айналған Қоңырат районындағы қазақлардың аўызеки сөйлеў тилин, әсиресе олардың тилиндеги сөзлердиң лексикалық –семантикалық жақтан өзгешеликлерин қоңсылас өзбек ҳәм қарақалпақ тиллери менен салыстырмалы рәўиште изертлеў, әлбетте, әҳмийетли.

Тарихий дереклерге нәзер тасласақ, Қоңырат районында жасайтуғын қазақлардың туўысқан тиллес халықлар есапланған өзбек, түркмен, қарақалпақлар менен көп дәўирлерде берли бирге жасап киятырғанын көремиз. Соның нәтийжесинде бул жердеги қазақлардың тили тиллик, этнографиялық өзгешеликлерге ийе. Бул аймақтағы қазақлардың тилинде әсиресе, қарақалпақлардың тилиниң тәсири жүдә күшли сезиледи. Себеби, олар басқа миллет ўәкиллерине қарағанда көбирек қарақалпақлар менен аралас жасайды. Аймақтағы қазақлардың тилине басқа тиллердиң тәсириниң еки жағдайын көрсетиўге болады. Бириншиден, жергиликли қазақлардың өзбек, түркмен ҳәм қарақалпақлар менен қоңсылас отырыўы нәтийжесинде болса, екиншиден, бул сөйлесимге басқа тиллердеги сөзлердиң тиккелей емес, ал қазақ тилиниң басқа диалектлери ҳәм сөйлесимлери арқалы өтиўи болып есапланады. Ҳәр қандай тилге басқа тиллердиң сөзлериниң өтиўи нызамлы қубылыс. Бұл нызамлылықты изертленген сөйлесимниң лексикасында да көремиз. Сөйлесимдеги көп сөзлер түркий тиллердеги сөзлер менен мәнилес. Деген менен, бул сөзлердиң барлығын басқа тиллерден аўысқан сөзлер деп қараўға болмайды. Изертленген аймақтағы қазақлардың тилиндеги гейпара сөзлер шығысы жағынан араб, парсы, шығыс халықларының тилинен, сондай – ақ түркий тиллерден аўысқан болса, гейпаралары туўысқан өзбек, түркмен ҳәм қарақалпақ тиллеринен соның менен бирге, орыс тилинен соның менен бирге, орыс тилинен кирген сөзлер де ушырасады.

1. Қоңырат қазақларының сөйлесимине өзбек тилинен кирген сөзлер. Қоңырат районында жасайтуғын қазақлар өзбеклер менен аралас жасайды. Сонлықтан да, олардың тилинде өзбек тилиниң тәсири күшли сезиледи. Олардың лексикасында өзбек тилиниң сөзлери, үрп-әдет, дәстүрлерине байланыслы қолланылатуғын сөзлер көп ушырасады. Себеби, бул жердеги отырықшы халықтың басым көпшилиги өзбеклер. Мәселен, еләк, келили жүзим, тәннек //тәрнек, гутт ҳәм т.б. Сөйлесимде қолланылатуғын «еләк» сөзи қарақалпақ аўызеки сөйлеў тилинде ҳәм оның арқа диалектинде «елеўиш», гейпара жерлерде «елгезер»- «елеўиш» деп те қолланылады. Бул ун елейтуғын ыдыстың атамасы. «Келили жүзим» бул сөйлесимге өзбек тилинен аўысып, бул сөз өзбек тилиниң диалектилеринде «қәлийли жузум» түринде айтылады. Жүзимниң сортына, түрине байланысты қолланылатуғын сөз. «Тәннек» сөзи қарақалпақ тилиниң аўызеки сөйлеў тилиндеги «Тәрнек» деп айтылып, бул сөз қаўынның бир түрине байланыслы қолланылады. Сөйлесимдеги «гушт»  сөзи қарақалпақ тилинде «гөш», қазақ тилинде «ет» делинеди.

2.Сөйлесимге түркмен тилинен кирген сөзлер. Изертленген аймақтағы қазақлар түркменлер менен де аралас жасайды. Сөйлесимде түркмен тилинен аўысқан төмендегидей сөзлер ушырасады. Мәселен, қум, жылама, күре, туқай ҳәм т.б. Сөйлесимдеги түркмен тилинен аўысқан «қум» сөзи «гүзе» сөзиниң мәнисинде қолланылады. «Жылама» сөзи қурылыс ислеринде қолланылатуғын кәсипке байланыслы сөз. Яғный жай сыбайтуғын темир қалақ. Қарақалпақ аўызеки сөйлеў тилинде «гилмала» деп аталады. «Күре» ешектиң баласы, ал «туқай» сөзи «туяқ» сөзиниң мәнисинде жумсалады.

3.Сөйлесимге қарақалпақ тилинен кирген сөзлер. Аймақтағы халықтың басым көпшилиги қарақалпақлар. Сөйлесимге қарақалпақ тилинен де сөзлер аўысқан. Мәселен, әтишкир, жәнгил ҳәм т.б. Қарақалпақ аўызеки сөйлеў тилинде «әтошкир», «жәңгил» сөзлери қолланылады. «Әтөшкир» бул печьке от жаққанда жанып турған отынды, қозды түртиў ушын қолланылатуғын қурал, әсбап. «Жәнгил» бул қарақалпақ тилиндеги «жәңгил» сөзиниң варианты. «Шәңгил ҳабақ» деп те айтылады. Суў қуятуғын ыдыс, қабақ. Ал сөйлесимде бул сөз «жәнгил» түринде фонетикалық өзгериске ушырап қолланылған.

Ҳақыйқатында  да, диалектик сөзлер белгили бир аймақта шекленип қолланылып, олар сеслик айырмашылықларға, өзине тән грамматикалық формаларға ийе болады. Олар белгили бир аймақта жасап атырған адамларға, халыққа көп ўақытлардан бери хызмет етип киятырғанлықтан, жергиликли халықтың қатнас қуралы ретинде пайдаланылады.

Ы.Қуттымуратова

Қарақалпақ әдебиятының уллы классиги Әжинияз шығармаларының тили қарақалпақ тил билиминде, атап айтқанда, көркем әдебият стилистикасында ҳәр тәреплеме ҳәм арнаўлы изертленилиўи зәрүр мәселелердиң бири.  Көркем сөз дөретиўшиликте, көркем сөз қолланыўда ҳәр бир жазыўшы ямаса шайырдың халық тилиниң көркем сүўретлеўшилик имканиятларынан пайдаланыў дәрежеси, усылы, әдети, өзгешелиги көзге түседи. Бул қәсийет Әжинияз шығармалары тили ушын да тән, әлбетте. Сонлықтан да, ол дөреткен шығармалар тилин тек сөз (тил) бенен жаратылған көркем әдебият үлгиси сыпатында ғана емес, ол жасаған әсирдеги қарақалпақ тилиниң әжайып көриниси сыпатында да үйрениў керекли. Бул бойынша үлкен илим-изертлеў жумыслары алып барылып, оларда шайыр шығармалары тилине белгили бир аспектте таллаўлар жүргизиледи.

Шайыр шығармалары тилиниң жеке сыпаты оның фонетикалық, лексика-фразеологиялық, грамматикалық ҳәм стилистикалық айрықшалықларынан көринеди. Олардың арасында сөз устасының  фразеологизмлерден пайдаланыўда айрықша шеберлиги көзге түседи. Әжинияз шығармалары тилиниң бир тутас көркемлигин, образлылығын, тәсирлилигин пайда  етип турған тил қуралларын анықлаў, олардың көркемлик имканиятларын баҳалаў, эмоциональ-экспрессивлик мүмкиншиликлерин белгилеў, соның менен бирге, шайырдың жеке стилин табыў ол қолланған ҳәр бир бирликтен келип шығады. Усы көз-қарастан шайыр шығармалары тилиниң ажыралмас бир бөлеги есапланған фразеологизмлерди үйрениў, оларға таллаў жасаў оның поэзиясы тилиниң әҳмийетли, қыйын ҳәм қызықлы бир тәрепин үйрениўге бағдарлайды, өзиншелик тил шеберлигин ашыўға имканият береди.

Әжинияз Қыз Меңеш пенен айтысқанда фразеологизмлердиң тәсирлилик, өткирлик  бериўши имканиятларын усталық пенен пайдаланады. Шайырға  Қыз Меңеш:

Көсилип жолым үйде жата бермей,

Келдиң бе жеңермен деп мени жазған? – дегенде,

Сен де озсаң, өлеңде мен де озған,

Көргенде өлеңшини арқам қозған,

Қалай айтсаң олай айт, қыз ақ Меңеш,

Шайтаным сескенбейдисендей қыздан. (125-бет) деп жуўап береди.

            Бул қатарларда сөз шебери қарақалпақ тилиниң қаймағы есапланған фразеологизмлерди қолланыў арқалы өзи айтпақшы болған пикирлерди шеберлеп, безеп, ҳәзил-дәлкек пенен сулыўлап жеткерип бериўге  усталығын көрсетеди. Көргенде өлеңшини арқам қозған дегенде арқасы қозыў фразеологизми өзиниң тийкарғы мәнисине қосымша йошы тасыў, қосықтағы талантын көрсетиўге қумарлық, айтысыўға күшли ықлас, көркем сөз жарысына зейин қойыў, өзиниң сөзге шеберлигин сынға салыў мәнилерин кең сыпатлайды. Ал,  шайтаным сескенбейди сендей қыздан дегенде усы пикирлердиң даўамы сыпатында писент етпеў, қорқпаў, айбынбаў, тайсалмаў мәнилери менен бирге өзиниң шайырлық талантына үлкен исеними көринеди.

Қыз Меңеш Әжинияз шайырға:

Көшкенде қызларыңыз не минеди?

Айтта-тойда қызларың не кийеди?

Қарақалпақ деген де журт болып па?

Дегениң қарақалпақ немене еди?   — дегенинде,  шайыр қарақалпақ қызларын бир неше қатарларда шебер тәрийплей келип:

Арқадан бирли-жарым қазақ барса,

Бир көргеннен қалады аўып еси. (130-бет) деп жуўап береди. Бунда қарақалпақ қызларынын сулыўлығын, әдебин, барлық ағла пазыйлетлерин мақтаныш етип, шайыр еси аўып қалыў фразеологизмин  гиперболалық усылда пайдаланады. Автор бул фразеологизмди туўра мәниден аўыстырып, астарлы мәни менен асыра силтеў усылында қолланады.

Шайырдың Қыз Меңеш пенен айтысында жумсалған фейил фразеологизмлер ҳәр қыйлы мәнилик өзгешеликлерге ийе. Мысалы:

Жөн өлеңди қыйын айт, қой, қайым ай,

Ақ Меңеш қыз, изиңнен мен қалмайман. (125-бет)

ямаса:

Күн көрдиқазақлардың кәтқудасы,

Аўзы түкли қулларға қызын берип. (131-бет)

Қазаққа былтыр келип жаттымдағы,

Несип еткен дузларды таттымдағы,

Келединеге ашыўың, қыз ақ Меңеш?

Билмесем де қатын деп айттымдағы. (132-бет)

Айтыста изинен қалмаў, несип етиў, дуз татыў, ашыўы келиў фразеологизмлери өз орны менен қолланылып, пикирдиң тәсирлилигин арттырады. Бул фразеологизмлер онда пайдаланылған фейил фразеологизмлердиң киши бир бөлеги ғана.  Айтыста буннан басқа да көплеген фразеологизмлер бар, олар қолланылыўы, сөз шақапларына қатнасы,  мәнилери ҳәм т.б. өзгешеликлери менен ажыралады.

            Қарақалпақ халқының тәкирарланбас таланты менен из қалдырған әжайып сөз шебери Әжинияз шығармаларының тилин лингвостилистикалық аспектте изертлеў ол қолланған ҳәр бир сөздиң, ҳәр бир тил бирлигиниң сырын ашады, хызметин анықлайды, көркемлигин көрсетеди. Соның ушын да арнаўлы изертлеўлер жүргизиў шайыр шығармаларының көркем тил өзгешеликлерин анықлаўда, белгилеўде жаңа жуўмақлар береди.

Б. Юсупова

Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasi` boyı`nsha ali`p bari`li`p ati`rg`an izertlewlerde naqi`l-maqallar ha`r qi`yli` pikirlerdi payda etip kiyati`rg`an ma`selelerdin` qatari`na kiredi. Ayi`ri`m izertlewshiler naqi`l-maqallardi` frazeologiyali`q so`z dizbekleri  qurami`nda ko`rsetse, geyparalari` woni` wo`z aldi`na bo`lek ali`p qaraydi`. Bunday pikirler qaraqalpaq til biliminde de ushi`rasadi`. Prof. YE. Berdimuratov naqi`l-maqallardi` frazeologiyali`q so`z dizbeklerinin` semantikali`q birigiwshiligi boyi`nsha bir tu`ri si`pati`nda bahalap, woni` frazeologiyali`q so`zler dep yesaplaydi`. [1]

J. Yeshbaev naqi`l-maqallardi` wo`z aldi`na bo`lek ali`p qaraydi`. Wol  naqi`l-maqallar menen frazeologizmlerge wortaq esaplang`an uli`wmali`q belgilerdi ani`qlaw menen birge wo`zgesheliklerin ko`rsetedi:

1) Frazeologiyali`q so`z dizbekleri bir ma`nige barabar boli`p keledi. Yag`ni`y buni`n` sostavi`na kirgen jeke so`zler wo`z ma`nisin joyti`p, uli`wma dizbek bir so`z ma`nisine barabar boli`p keledi. (Mi`sali`: Da`r`ya tassa tobi`g`i`na kelmew – uwayi`msi`z)

Naqi`l-maqallardi`n` sostavi`ndag`i` so`zler wo`zlerinin` jeke ma`nisin saqlap keledi  ha`m woni`n` ma`nisi  sol so`zlerdin` ma`nisine baylani`sli` boladi`.

2) Naqi`l-maqallar ko`pshilik jag`dayda ti`yanaqli` bir pitken woydi` bildirip, ga`p formasi`nda keledi.  Frazeologiyali`q so`z dizbekleri bolsa ga`pte bir ag`za xi`zmetin g`ana atqaradi`.

3) Naqi`l-maqallar woylani`wdi`, sheshimdi talap etip turmastan (frazeologiyag`a qarag`anda) woni`n` ma`nisi tu`sinikli boli`p turadi`.

4) Naqi`l-maqallar, ko`binese,  na`siyat ma`nisine iye boladi`. Al frazeologiyali`q so`z dizbekleri bolsa, ko`binese astarli` ma`nide obrazli` boli`p keledi. [2]  Bunnan naqi`l-maqallar menen frazeologizmlerdin` bir-birinen aji`rali`p turatug`i`n si`patli` belgileri ayqi`n ko`rinedi.

Haqi`yqati`nda da, naqi`l-maqallar  til biliminin` frazeologiya tarawi`ni`n` ob`ektine kirmeydi. A.L.Oniani naqi`l-maqallar menen birge jumbaqlar ha`m aforizmlerdin` de frazeologiyani`n` ob`ekti esaplanbaytug`i`ni`n atap ko`rsetedi: «Sonli`qtan, til bilimi ushi`n naqi`l-maqallar ha`m aforizmler  a`dettegi so`z dizbekleri (re.sp. ga`pler), al olardi`n` komponentleri -  a`dettegi so`zler esaplanadi` ha`m  olardi` frazeologiyada izertlewge tiykar joq.

Naqi`l-maqallar ha`m aforizmlerdin` seplik, san, bet ha`m t.b. grammatikali`q kategoriyalar menen wo`zgermewi tosi`nnan bolg`an jag`day emes» [3].

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler naqi`l-maqallar qurami`nda jumsaladi`. Olar frazeologizmlerdin` wo`zlerinin` qurami`nda da keledi. Sonli`qtan, naqi`l-maqallardi` frazeologizmlerdin` bir tu`ri si`pati`nda qaraw yamasa woni` frazeologizmlerge qatnassi`z birlik si`pati`nda tani`w bir qansha teren` ha`m ko`lemli ilim-izertlew jumi`slari`n talap etedi. Biz naqi`l-maqallardi` frazeologogizmlerdin` qurami`nda emes, al wog`an baylani`ssi`z wo`z aldi`na bo`lek qarali`wi` tiyis birlikler – ta`sirli, tuji`ri`mli` ma`niler ja`mlengen, obrazli` si`patqa iye ga`pler tu`rinde qarawdi` maqul ko`rdik. Tallaw ushi`n mi`sallar qaraqalpaq xali`q naqi`l-maqallari`nan [4] ali`ndi`.

Naqi`l-maqallarda frazeologizmlerdin` jumsali`wi` — ayri`qsha qi`zi`g`i`wshi`li`q payda etetug`i`n qubi`li`s. Sebebi, naqi`l-maqallardi`n` wo`zinde bar bolg`an geypara belgiler (tuji`ri`mli`li`q, ma`nilik wo`tkirlik, obrazli`li`q) frazeologizmlerge de ta`n. Bul wolardag`i` ayi`ri`m uli`wmali`q belgiler bolg`ani` menen, ta`biyati`, leksika-semantikali`q, grammatikali`q, strukturali`q ha`m t.b. ta`repleri menen frazeologizmler naqi`l-maqallardan ayqi`n aji`rali`p turadi`.

Naqi`l-maqallardi`n` bir topari` haywanlar menen baylani`sli` berilip, wonda frazeologizmler usi` haywanlarg`a, wolardi`n` qa`siyetlerine, ha`reketlerine ha`m t.b. baylani`sli` astarli` ma`nide qollani`ladi`. Mi`sali`:

Jali`m suli`w bedewmen,

Shabayi`n dep arqam qozadi`,

Ayag`i`m aqsaq tulparman,

Shapsam yabi` wozadi`. (61-bet)

Iyttin` awzi` ala bolsa da,

Bo`ri kelgende birigedi. (45-bet)

Tawshanni`n` tuwg`an to`besi,

I`si`q ko`riner ko`zine. (66-bet)

Qulan basi`na ku`n tuwsa,

Quli`ni`na qaramas. (73-bet)

Iyttin`  tabani` qi`shi`sa,

Ka`rwang`a eredi. (72-bet)

            Naqi`l-maqallar uli`wmalasqan ma`nilerdi bildiriw menen si`patlanadi`, wolarda pikirdi ti`msallap jetkerip beriw ko`rinedi. Geypara naqi`l-maqallarda haywanlarg`a baylani`sli` qollani`lg`an frazeologizmler wolardi`n` si`patli` ha`reketlerin ko`rsetip beriw menen birge, teren` ma`nili, ta`sirli etip jetkerip beredi. Bedewge baylani`sli` arqasi` qozi`w frazeologizmi qollani`li`p, wol bedewge ta`n, woni`n` ayri`qshali`g`i`n, jeke si`pati`n ko`rsetiwde basqa so`z benen bergende ta`sirli shi`qpawi` mu`mkin bolg`an ma`nilerdi sheberlik penen sa`wlelendirgeni ko`rinedi. Awi`zbirshiligi  bolmawdi` bildirip keletug`i`n awzi` ala frazeologizmi iytke baylani`sli` jumsali`p, wolardi`n` qa`siyetin ko`rsetiw menen sheklenip qalmastan, wog`an uqsas jag`daylardi` adamg`a baylani`sli` tu`sindirip keledi. Tawshang`a baylani`sli` ko`zine i`si`q ko`riniw, qulang`a baylani`sli` basi`na ku`n tuwi`w, iytke baylani`sli` tabani` qi`shi`w frazeologizmlerinin`  de tek wolarg`a qatnasli` tar shen`berde qollani`lmag`ani`n tu`siniwge boladi`. Soni`n` menen birge, naqi`l-maqallarda ta`biyatqa qatnasli` tu`siniklerdi bildiretug`i`n so`zler menen frazeologizmler qollani`ladi`. Mi`sali`:

Jerdin` baxti` taysa,

Suwi` to`menge tu`sedi. (35-bet)

Bunda baxti` tayi`w frazeologizmi de, tiykari`nan,  adamg`a qatnasli` qollani`ladi`, al naqi`l-maqallarda ma`nilik jaqtan awi`si`p jerge baylani`sli`, wondag`i` unamsi`z ta`repke qaray ju`z bergen wo`zgeristi si`patlaw  ushi`n xi`zmet etip tur.

Frazeologizmler naqi`l-maqallar qurami`nda ha`r qi`yli` ma`nilerdi bildirip keledi, wolar ma`nilik jaqtan qarama-qarsi` qoyi`li`p, ma`ni wo`tkirligin ku`sheytedi. Mi`sali`:

Pari`qsi`zli`qti`n` belgisi,

Baytali`n sati`p at eter.

Dosti`ni`n` kewlin qaldi`ri`p,

Dushpanni`n` kewlin shad eter. (57-bet)

Mal ko`teredi wo`limdi,

Dos ko`teredi kewildi,

Mali`n`da bolmasa,

Dosi`n`da bolmasa,

Sonda ko`resen` go`rimdi. (58-bet)

Berilgen naqi`l-maqallarda kewlin qaldi`ri`w ha`m kewlin shad etiw frazeologizmleri antitezali`q usi`lda jumsalg`an, kewildi ko`teriw frazeologizmin kewlin shad etiw frazeologizminin` varianti` si`pati`nda ko`rsetiwge boladi`. Soni`n` menen birge, son`g`i` naqi`lda ko`rimdi ko`riw frazeologizmi jumsali`p, qi`ynali`w ma`nisin bildiredi. Usi` qi`ynali`w ma`nisin frazeologizm ta`sirli, wo`tkir etip si`patlaydi`. Ko`binese, jag`i`msi`z, unamsi`z sezimdi si`patlap keletug`i`n u`nin wo`shiriw, basi`na jetiw, betin shiyedey qi`li`w frazeologizmleri naqi`l-maqallarda da qollani`lg`ani`n ko`riwge boladi`. Mi`sali`:

Jaqsi` bolg`ani` qaysi`,

Jamandi` keshirmegen son`,

Bati`r bolg`ani` qaysi`,

Jawdi`n` u`nin wo`shirmegen son`. (107-bet)

Jaman menen u`yir bolma,

Aqi`ri` basi`n`a jeter. (101-bet)

Wo`z betin ayamag`an,

Kisinin` betin shiyedey qi`ladi`. (96-bet)

Naqi`l-maqallarda qollani`lg`an frazeologizmler ma`nilik jaqtan ha`r qi`yli` boli`p, wolardi`n` bir topari`n adamni`n` mu`she atamalari`na baylani`sli` frazeologiyali`q so`z dizbekleri quraydi`. Mi`sali`:

Wo`zin` bilmesen`, bilgennin` tilin al. (95-bet)

Sho`p jamani` aqsar,

Adam jamani` qaqsal,

Qati`n jamani` kerbaz,

Aytqanni`n` tilin almas. (81-bet)

Qoli` baylang`anni`n`,

Tili baylanbaydi`. (83-bet)

Kishini aldap u`yrengennin`,

U`lkenge de tisi batadi`. (82-bet)

Jamanni`n` betine ku`lip qarasan`,

Ko`ylegine jamaw tileydi. (94-bet)

            Keltirilgen naqi`l-maqallarda basqani`n` pikirin inabatqa ali`w, ti`n`law ma`nisindegi tilin ali`w, (boli`msi`z formasi` menen birge), qoli`nan keliw, isley ali`w ma`nilerindegi tisi bati`w, aytqani`n qi`li`w ma`nisindegi betine ku`lip qaraw frazeologizmleri somatizmler menen kelgen frazeologizmler boli`p esaplanadi`. Wolar naqi`l-maqallar an`latqan ma`nilerge ja`ne de tuji`ri`mli`li`q, wo`tkirlik qosadi`. Bunday si`patlar to`mendegi naqi`l-maqallarg`a da ta`n:               

Ku`ni menen eldi gezgen,

Wo`z paydasi`nan gu`der u`zedi. (132-bet)

Zapi`ranni`n` zari` wo`ter,

Ba`lki sarg`ayg`an sayi`n.

Biyhasi`ldi`n` qi`li`g`i` wo`ter,

Bari`mi`na barg`an sayi`n. (116-bet)

Kimnin` jerin eksen`,

Soni`n` ji`ri`n ji`rlaysan`. (35-bet)

Beresin` bolsa aqmaqqa,

Ku`nde keler,

Qari`zi`n` bolsa simsikten,

Izin`nen qalmas din`kildep. (83-bet)

            Uli`wma, naqi`l-maqallardi`n` qi`sqa qatarlar menen bildirgen teren` ma`nilerine sa`ykes frazeologizmler wog`an ja`ne de i`qshamli`q beredi. Mi`sali`:

Atli`ni`n` neden g`ami` bar,

Piyadani`n` tek shi`qpag`an jani` bar. (61-bet)

At basi`p wo`ltirdi me qusi`n`di`,

Quday qurtpasi`n pisi`n`di`,

U`yrengen a`det qala ma,

Ko`tere ber mushi`n`di`. (67-bet)

Jaqsi`dan jaman tuwadi`,

I`ssi` nang`a alg`i`si`z,

Jamannan jaqsi` tuwadi`,

Adam aytsa nang`i`si`z. (93-bet)

Jo`nsizdiki jo`n aldi` qarabaraq. (96-bet)

Duz ishken jerin`e jamanli`q yetpe. (126-bet)

            Naqi`l-maqallarda da, tilimizdegi frazeologizmlerdin` ha`r qi`yli` qollani`li`w wo`zgeshelikleri ko`rinedi. Mi`sali`:

Sho`lde suwsi`zli`qti`n` azabi`n shekpegen,

U`yde i`ssi` nanni`n` qa`dirin ne bilsin.  (30-bet)

Ko`p so`ylegen ko`biktin`,

Yeki jag`i` qari`spas,

Baslayg`oysa wol so`zin,

Da`stan etip tawi`spas. (82-bet)

            Da`slepki naqi`lda azabi`n shegiw frazeologizmi qi`ynali`w ma`nisinde kelgen bolsa, qa`dirin bilmew frazeologizmi ritorikali`q soraw formasi`nda berilgen. Boli`msi`z formada kelgen jag`i` qarasi`w frazeologizmi yeki jag`i` qari`spaw tu`rinde yeki sanli`g`i` menen jumsalg`an. Bunday wo`zgeshelikler frazeologizmlerge ta`n. Mi`sali`:

Jaw jag`adan alg`anda,

Iyt etekten aladi`. (84-bet)

— Sen meni shundi`y ga`pke qoyi`p, hawwa, shundi`y loqeteklerge shundi`y biypa`tiwa ga`plerdi aytqi`zi`p, hawwa, tap, biydaydi`, tap! – dep, kele jabi`sa bergeni, juli`si`wg`a adam  tappay, wo`zinen wo`zi ti`g`i`li`p turg`an  Sozanay da jup jag`asi`nan ala ketti. (Sh.Seyitov)      Bunda biz naqi`l-maqallarda jumsalg`an frazeologizmlerdegi variantli`li`q qubi`li`si`n ko`rsetiw maqsetinde ko`rkem shi`g`armadan ali`ng`an jup jag`asi`nan ali`w frazeologizmin keltirdik. Jag`adan (jag`asi`nan) ali`w frazeologizminin` jup jag`asi`nan ali`w varianti` da jumsaladi`.  Demek,  mi`sallardan ko`rinip turg`ani`nday, frazeologizmler tilde qalay qollani`lsa, naqi`l-maqallarda da solay jumsaladi`.   Bul ha`zirge shekem uli`wma frazeologiyali`q so`z dizbekleri shen`berinde qarali`p kiyati`rg`an naqi`l-maqallar menen frazeologizmlerdin` tiykarg`i` wo`zgesheliklerin ilimiy jaqtan tiykarlap, arnawli` izertlewdin` za`ru`rligin ko`rsetedi.

Yusupova B.

«Biz, — dep jazadı Prezident  2007 jıl aldag`ı ko`rsetkishlerimizdi ha`m ekanomikamızdı rawajlandırıwdın` tiykarg`ı bag`darların belgiler ekenbiz, en` a`wel, ma`mleketimizdi modernizatsiya qılıw ha`m demokratik jan`alaw, ja`miyetimizdi erkinlestiriw, xalıqtın` turmıs da`rejesin joqarılatıw barısında a`melge asırılatug`ın ken` ko`lemli reformalardı ja`nede teren`lestiriw za`ru`rliginen kelip shıqqan halda is alıp barıwımız tiyis» [İ.A.Karimov:2]- dep atap ko`rsetkenindey modernizatsiya bu`gingi ku`nimizde de  ekanomikamızdı rawajlandırın` baslı instrumentlerinen biri bolıp qalmaqta.

            Sonday aq Prezidentimiz İ.A.Karimov  birinshi na`wbette tiykarg`ı sheshiwshi wazıypa – bul ekonomikamızdın`  turaqlı ha`m izshil pa`tte o`siwi ha`mde strukturalıq o`zgerisler  ha`m modernizatsiyalawdı ta`miyinlew, onın` en` za`ru`r tarmaqların texnik ha`m texnologik jan`alaw, salıq siyasatın ja`nede erkinlestiriwden ibarat dep atap o`tkenindey sanaattın` janılg`ı energetika, neft`-gaz, ximiya kompleksi, energetika, altın qazıp alıw ha`m ren`li metallurgiya, ximiya ha`m qurılıs materialları sanaatı sıyaqlı tarmaqlardı, xabar ha`m kommunikaitsya texnolgiyaları qa`niygelik bag`darların rawajlandırıw ba`rqulla dıqqat orayımızda bolıwı, jen`il sanaat tarmaqları, sonın` ishinde, toqımashılıq sanaatı, shiyki zat resursların qayta islew tarmaqlarının` ma`mleketimizde qanday bay zapasları ha`m xalıqtı is penen ta`miyinlewde, qosımsha da`ramat alıwda u`lken imkaniyatlarg`a iye.[İ.A.Karimov:2]

 Sebebi paxta shiyki zatın teren` qayta islew, onnan tayar o`nim islep shıg`arıwdı ko`beyttiriw ju`da` u`lken ekonomikalıq payda alıw ha`m valyuta islew imkaniyatın beredi. Bunı to`mendegi a`piwayı bir mısaldan bilip alsaq ta boladı. [Yu.K.Yuldashev:3]

 

            Ko`rsetkishler

Paxta talası

Katushkalı jip

(Nm 51 )

Trikotaj- tawar

Tayar erler futbolkası

Mug`darı

1 kg

0.88 kg

0.77 kg

3 dana

İslep shıg`arıw bahası (AQSh dollarında)

1,2

2,4

3,6

7,2

Qosımsha qun (AQSh dollarında)

-

+1,2

+1,2

+3,6

1 kg. Paxta talası menen onnan islep shıg`arılg`an o`nim bahasının` parqı

-

2 ese

3 ese

6 ese

Bul mısalımızdan sonı anıq ko`riwimiz mu`mkin, bu`gingi ku`nde 1 kg paxta shiyki zat resursın orta esapta ja`han bazarında 1,2 dollarg`a satatug`ın bolsaq, onnan jip iyirilse 2,4 dollar sol jipten trikotaj polotnası toqılsa  3,6 dollar, eger onnan erler futbolkasın tigip shıg`arsaq onda onın` qosılg`an qunı 7,2 dollarg`a yamasa 6 esege artıq daramat alıw imkanın beredi. Bul o`z gezeginde ma`mleketimizge tayar o`nim eksport qılıw ha`m valyuta tabıwımızg`a tiykar jaratıp, sonday aq ko`plegen adamlardı jumıs ornı menen ta`miyinleydi. Sonın` ushın da elimiz basshısı jen`il sanaat, toqımashılıq, trikotaj sanaatın tez pa`tlerde rawajlandırıwg`a itibar qaratpaqta.    

Salıq sistemasının` a`piwayılastırılıwı ha`m unifikatsiya qılınıwı salıq ju`ginin` ja`nede kemeytiriliwi a`lbette, bir qatar mashqalalardın` effektiv sheshiliwine materiallıq tiykar jaratıp beredi.

Atap o`tetug`ın bolsaq keyingi jıllarda medetsina, bilimlendiriw ha`m sport  ob`ektlerin saqlaw qarejetleri karxanalardın` salıqqa tartılatug`ın bazasınan shıg`arılıwı, sawdada aldın to`lep kelingen u`sh to`lem ornına endi birden bir salıq to`leminin` endiriliwi bul tarmaqlardın` rauajlanıwına u`lken imkaniyatlar jaratıp berdi.

Sonday aq, 2011-jılda salıq ju`gi, 1991-jıl menen salıstırg`anda, jalpı ishki o`nimge salıstırg`anda 2 barabar kemeyip, 41,2 payızdan 22 payızg`a kemeygenin atap o`tsek boladı, kishi biznes su`ektleri ushın birden bir salıq to`lemi 13 payzdan 5 payızg`a, sonın` menen birge fizikalıq shaxslardın` da`ramatınan  alınatug`ın   salıq stavkalarının`  en` to`men da`rejesi 10% dan 9% g`a  pa`seytiriliwi na`tiyjesinde puxaralar daramatının` satıp alıw qa`bileti artıp, bul o`z gezeginde respublikamızdın` tutınıw buyımların islep shıg`arıwda sezilerli o`zgerislerdin` bolıwına alıp keldi. [İ.A.Karimov:1]

Bunı biz O`zbekistan respublikasında ekonomikalıq rawajlanıwdın`  2011 jılg`ı tiykarg`ı  makroekonomikalıq ko`rsetkishlerinen ko`riwimiz mu`mkin.

 Tiykarg`ı ko`rsetkishler

2011 jıl payızda

2012 jıl prognoz payızda

Ulıwma milliy o`nim (UMO`)

8,3

8,2

Sanaat o`nimlerin islep shıg`arıw ko`leminin` o`siwi

6,3

8,6

Awıl xojalıg`ı o`nimlerin islep shıg`arıw ko`leminin` o`siwi

6,6

5,8

Ekonomikamızg`a investiiyalar kiritiw ko`leminin` o`siwi

23,9

24,5

Bahalardın o`siw da`rejesi

6,8

7-9

 

2011-jılda respublikamızda is haqı ortasha 20,2 payızg`a, byudjet ka`rxanasında islewshiler is haqı, pensiyalar, napaqa ha`m stipendiyalar mug`darı bolsa 26,5 payızg`a o`sti. Xalıqtın` real daramatları jıl dawamında 23,1 payızg`a arttı. Ha`zirgi waqıtta – xalıqtın` ja`mi da`ramatlarının` 47 payızı isbilermenlik ha`reketinen alınbaqta. [İ.A.Karimov:1]